برجام، سیاسی‌تر از همیشه

شرق: این روزها که واشنگتن بارها و به‌صراحت از عدم تمایل مذاکره با تهران بر سر احیای برجام می‌گوید، دولت سیزدهم بر طبل مذاکره می‌کوبد. این نگاه ایران و انکار آمریکا در بحبوحه تحولاتی مانند ماجرای اعتراضات داخلی و نیز حساس‌ترشدن موضوع پهپادهای ایران تنها این گزاره را به ذهن متبادر می‌کند که تهران سعی دارد با یک نمای سیاسی ذیل ازسرگیری مذاکرات احیای برجام بر فضای تحریمی و اجماع کشورهای غرب علیه خود تأثیر بگذارد. افزون بر آن با درنظرگرفتن وضعیت اقتصاد کشور، اوج‌گیری بی‌سابقه قیمت‌ها در بازار ارز و رکوردشکنی مجدد دولت رئیسی با عبور دلار از کانال 35هزارتومانی گویای آن است که ظاهرا چاره‌ای جز توسل به اهرم مذاکره برای شکستن فضای کنونی وجود ندارد. خاصه آنکه در روزهای اخیر خروج کلان نقدینگی از بورس و سرازیرشدن به بازارهایی مانند ارز، سکه و طلا گویای آن است که افکار عمومی نیز نبست به مشکلات موجود هم در حوزه سیاست خارجی و هم حوزه اقتصادی و معیشتی واقف است؛ بنابراین برای جلوگیری از آب‌شدن سرمایه‌های خود، بازارهای ثانویه را برگزیده‌اند. البته می‌توان گفت که دولت برای جلوگیری از تبدیل بحران ارزی فعلی به ابربحران سعی دارد مانند ادوار پیشین در یک سال گذشته با خبر‌درمانی و به شکلی موقت دلار و بازار ارز را کنترل کند. هرچند برخی از اقتصاددانان معتقدند دولت بی‌میل به افزایش نرخ ارز برای جبران کسری بودجه نیست؛ رویه‌ای که همه دولت‌های پیشین هم کما‌بیش به آن تکیه کرده‌اند.

ناگفته نماند شاید دولت رئیسی نیم‌نگاهی هم به تعدیل تنش‌ها و تحولات این روزهای کشور با افزایش امید سیاسی و اجتماعی از مسیر آغاز گفت‌وگوهای وین دارد تا با اهرمی شبیه به تأثیرات مثبت روانی فضای سیاست خارجی به این مهم نائل آید. هر‌چند به نظر می‌رسد عملا مسیر اتفاقات در ایران کاملا جدا از هر روند و رویدادی پیش رفته است. در‌این‌بین برخی تحلیلگران همواره تأکید داشته و دارند که تداوم و تشدید بحران داخلی بر تضعیف توان چانه‌زنی کشور در پای میز مذاکره تأثیرات خود را خواهد داشت.

بدترین توافق در بدترین شرایط

علی باقری‌کنی، معاون سیاسی وزارت امور خارجه دولت رئیسی و مذاکره‌کننده ارشد ایرانی در نشست مشترک چهارشنبه هفته گذشته با سفرا و دیپلمات‌های خارجی مقیم تهران از ابتکارات جمهوری اسلامی ایران برای ازسرگیری مذاکرات احیای برجام گفت. باقری‌کنی درباره مذاکرات احیای برجام عنوان کرد: «در روزهای گذشته ابتکاراتی را با هدف پیشبرد و جمع‌بندی مذاکرات وین به هماهنگ‌کننده مذاکرات (بورل) ارسال کرده و امیدواریم این ابتکارات زمینه‌ساز تحرکی جدید در عرصه مذاکرات باشد». معاون سیاسی وزارت امور خارجه همچنین درمورد تعامل با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی برای رسیدگی به موضوعات ادعایی مربوط به تعهدات پادمانی ایران افزود: «پیرو توافق صورت‌گرفته، هیئت فنی جمهوری اسلامی ایران در روزهای آینده به وین اعزام خواهد شد تا در این زمینه با مسئولان آژانس گفت‌وگو کند».

حسین امیرعبداللهیان، وزیر امور خارجه ایران و جوزف بورل، نماینده عالی سیاست خارجی اتحادیه اروپا، نیز چهارشنبه به صورت تلفنی گفت‌وگو و تبادل‌نظر کردند. در این گفت‌وگو درمورد آخرین تحولات مربوط به مذاکرات لغو تحریم‌ها و مناسبات اتحادیه اروپا و ایران و جنگ اوکراین تبادل نظر به عمل آمد. امیرعبداللهیان با اشاره به ارسال پیام ایران به آمریکا از مسیر اتحادیه اروپا گفت: «جمهوری اسلامی ایران برای رسیدن به یک توافق خوب، قوی و پایدار آمادگی دارد. ما نظرات خودمان را با رویکردی سازنده و رو به جلو به طرف آمریکایی ارائه دادیم». وزیر امور خارجه درخصوص همکاری‌های جمهوری اسلامی ایران با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی اظهار کرد: «توافق بر سر همکاری‌های خوب و نیرومند میان آژانس و ایران در حال انجام است».‌در پی این تماس تلفنی، حسین امیر‌عبداللهیان در رشته توییتی نوشت: «در مکالمه سازنده با جوزف بورل، پیام‌های تبادل‌شده درمورد مذاکرات وین را بررسی کرده و مجددا بر آمادگی ایران برای جمع‌بندی مذاکرات در اسرع وقت تأکید کردم». اگرچه «شرق» همواره و در هر شرایطی از گفت‌وگو و مذاکره استقبال می‌کند؛ اما ادعای باقری‌کنی و حسین امیرعبداللهیان و فعالیت این روزهای دولت رئیسی برای آغاز گفت‌وگوها چشم‌انداز روشن و مشخصی ندارد؛ چرا‌که به نظر می‌رسد از یک سو بحث مذاکره صرفا برای مذاکره پیش کشیده شده است و از آن سو اروپایی‌ها و ایالات متحده نیز با اشراف بر این مهم، فعلا به فکر مذاکره نیستند و با موج‌سواری روی موضوعاتی مانند حقوق بشر، پهپاد و... به دنبال تحریم، فشار و اجماع‌سازی هستند تا به وقت خود و در جای خود، ایران از موضع ضعف و با پیش‌شرط‌های طرف مقابل، توافق را بپذیرد. به‌خصوص آنکه برگزاری دو نشست شورای امنیت سازمان ملل با موضوع پهپادها در 27 مهر و نشست 11 آبان با ادعای رسیدگی به اعتراضات داخلی و حقوق بشر، آن هم در فاصله زمانی 17 روز مبین آن است که فضا برای اجماع‌سازی جهانی علیه ایران تحریک می‌شود.

با درنظرداشتن نکات یادشده می‌توان با ارزیابی کارشناسی و راهبردی گفت که دولت رئیسی بدترین زمان را برای پیش‌کشیدن ازسرگیری مذاکرات انتخاب کرده است؛ چرا‌که طرف مقابل با آگاهی و بهانه قرار‌دادن وضعیت سیاسی، اقتصادی و دیپلماتیک ایران حاضر به مذاکره نیست و درثانی دیگر با شروط قبلی هم مذاکره نخواهد کرد.

ادعایی که بر باد رفت!

در اثنای امیدواری‌های جامعه برای ازسرگیری مذاکرات وین، حصول توافق و احیای برجام در مردادماه، دلواپسان و سوپراصولگرایان با تکیه بر توهم و افسانه‌ای به نام پاییز و زمستان سرد اروپا به دنبال فشار بر دو‌لت برای تأخیر دو‌ماهه گفت‌وگوها بودند تا قاره سبز با تشدید بحران انرژی از موضع ضعف پیش‌شرط‌های ایران برای توافق را بپذیرد.

حال که تحلیل روزنامه‌هایی مانند کیهان و توییت‌زنی محمد مرندی که اصطلاحا عنوان مشاور تیم مذاکره‌کننده هسته‌ای را دارد، به نتیجه نرسید و با پایان‌یافتن مهلت دو‌ماهه اکنون «فصل سرد» در روابط ایران و قاره سبز جای «پاییز و زمستان سرد اروپا» را گرفته است، این طیف باید پاسخ‌گوی وضعیت کنونی باشند، هر‌چند تاریخ به‌خوبی نشان داده است این رسانه‌ها، جریانات سیاسی و افراد بدون پذیرش مسئولیت گفته‌ها، موضع‌گیری‌ها و اشتباهات‌شان، همه چیز را مقصر چالش و مشکلات کشور می‌دانند، جز خود. البته در‌این‌میان برخی هم اعتقاد دارند تئوریسین پاییز و زمستان سرد با هدف بر‌هم‌زدن مذاکرات و احیانشدن برجام به جبهه پایداری و مشخصا سعید جلیلی بازمی‌گردد. در همین زمینه یک فعال رسانه‌ای در گفت‌وگویی در شهریور ماه با انصاف‌نیوز، ضمن اشاره به برخی خبرها مبنی بر در پیش گرفتن سیاست انتظار برای رسیدن به «زمستان سخت اروپا» از سوی تیم مذاکره‌کننده در مذاکرات احیای برجام، سعید جلیلی و تیم همراه او را طراح چنین سیاست‌هایی دانست.

هادی موسوی، تحلیلگر و فعال رسانه‌ای، به این پایگاه خبری و تحلیلی می‌گوید: «آقای جلیلی و حلقه نزدیک به او طرح‌های عجیب‌و‌غریبی مثل همین حرف‌ها درباره زمستان سخت اروپا را تهیه می‌کنند، بدون اینکه کوچک‌ترین اطلاعاتی از بحث‌های فنی مربوط به آن داشته باشند. این ایده‌ها را مطرح می‌کنند و با توجه به اینکه به آنها اعتماد وجود دارد، بر‌اساس همین طرح‌ها تصمیم‌گیری می‌شود». فارغ از اینکه چه فرد یا جریان سیاسی پشت این توهم و افسانه به نام پاییز و زمستان سرد بوده است و به تبع آن دولت را از ادامه مذاکرات واداشت، اکنون این تهران است که به جای اروپا برای ازسرگیری گفت‌وگوهای احیای برجام تلاش می‌کند و در آن سو کشورهای اروپایی و اتحادیه اروپا نیز فعلا به دنبال اعمال تحریم و اجماع‌سازی علیه ایران هستند؛ کما‌اینکه علاوه بر پرداختن وزرای امور خارجه گروه 7 (آمریکا، کانادا، انگلیس، آلمان، فرانسه، ژاپن و ایتالیا) در نشست پنجشنبه به میزبانی آلمان به این موضوع، وزارت خزانه‌داری آمریکا همان روز (پنجشنبه) با صدور بیانیه‌ای از اعمال تحریم علیه اشخاص مرتبط با حزب‌الله و نیروی قدس سپاه پاسداران ایران و همچنین شماری از شرکت‌های نفتی و باربری خبر داد. این وزارتخانه همچنین تحریم‌هایی را علیه شماری از شناورها اعمال کرد. ویکتور آرتموف، ادمان نفریه، روزبه زاهدی و محمد ال زین از‌جمله اشخاص تحریم‌شده درمورد ادعای ارتباط با حزب‌الله و نیروی قدس سپاه پاسداران هستند.

بازگشت بی‌بی و بسته‌شدن روزنه‌های باقی‌مانده

در این شرایط پیچیده، حساس و بغرنج با بازگشت جریان راست رادیکال و بنیامین نتانیاهو به عرصه قدرت با پیروزی در انتخابات سه‌شنبه هفته گذشته در سرزمین‌های اشغالی بعید نیست روزنه‌های باقی‌مانده دیپلماسی هم کمتر شوند؛ در‌حالی‌که تهران با فرصت‌های قبلی و پیش از قدرت‌گیری بی‌بی می‌توانست در سایه حصول توافق او را در یک فضای انفعالی قرار دهد؛ ولی اکنون نتانیاهو با موج‌سواری روی این شرایط می‌تواند به فضای ضدایرانی کنونی دامن بزند.

در همین راستا قاسم محب‌علی در گفت‌وگویی که با «شرق» داشت به این نکته اشاره کرد که شرایط برای بنیامین نتانیاهو یا هر فردی که در اسرائیل به‌عنوان نخست‌وزیر جدید انتخاب شود، بسیار ایدئال است؛ چرا‌که آمریکا و دولت بایدن بارها در یک ماه گذشته عنوان کرده‌اند که فعلا تمایلی به مذاکره با ایران برای احیای برجام ندارند و حتی آن را از اولویت‌های دستور کار سیاست خارجی خود هم خارج کرده‌اند. مدیر کل خاورمیانه وزارت امور خارجه اعتقاد دارد با این اوضاع با قدرت‌گیری نتانیاهو فضا به سمتی پیش رفت که حتی اگر بایدن بخواهد در چند ماه آینده مذاکرات را مجددا آغاز کند، با بیشترین فشار، کارشکنی و هجمه مواجه شود. کارشناس ارشد خاورمیانه عربی با بیان اینکه جریان‌های افراطی از همدیگر تغذیه می‌کنند، بر این نکته تأکید دارد که حضور احتمالی نتانیاهو در سمت نخست‌وزیری و به موازات آن قدرت‌گیری حزب جمهوری‌خواه در انتخابات میان‌دوره‌ای کنگره عملا زمینه را به سمت انسداد کامل در مسیر احای برجام پیش خواهد برد و چون در آن سو هم شاهد یکدست‌سازی قدرت در داخل کشور هستیم و جریان‌های افراطی در دو طرف به برجام خواهند تاخت، بسیار بعید به نظر می‌رسد که دیگر مذاکرات از سر گرفته شود؛ حتی در صورت آغاز مذاکرات دور از ذهن است که شاهد به نتیجه رسیدن گفت‌وگوها و حصول توافق باشیم.