مقبره جغتین گیسور؛ نشانه‌ای از اقامتگاهی کهن و باستانی
در فاصله پنج‌کیلومتری روستای گیسور واقع در ۷۲کیلومتری شمال‌شرق شهر گناباد محوطه‌ای باستانی گسترده شده که علاوه بر آب‌انبار، قلعه و نشانه‌هایی از اقامتگاهی احتمالی و کهن، یک بنای زیبای آجری و نیمه‌ویران بر فراز سکویی قرار گرفته که به «مقبره جغتین» معروف است.
رجبعلی لباف‌خانیکی-پژوهشگر باستان‌شناسی: در فاصله پنج‌کیلومتری روستای گیسور واقع در ۷۲کیلومتری شمال‌شرق شهر گناباد محوطه‌ای باستانی گسترده شده که علاوه بر آب‌انبار، قلعه و نشانه‌هایی از اقامتگاهی احتمالی و کهن، یک بنای زیبای آجری و نیمه‌ویران بر فراز سکویی قرار گرفته که به «مقبره جغتین» معروف است.
درباره وجه تسمیه بنا نظریه‌های متعدد و متفاوتی ارائه شده است؛ برخی آن را آرامگاه «جغتای» پسر چنگیز خان مغول پنداشته‌اند، برخی آن را به شاهزاده‌ای ایرانی و برخی هم آن را آرامگاهی متعلق به شخصیتی بزرگ و صاحب‌منصب نسبت داده‌اند اما هریک از نظریات بدون ادله مستند و در نتیجه نامعتبر است.
اگر با مراجعه به فرهنگ لغات واژه «جغتای» و «جغتین» را ریشه‌یابی کنیم، شاید به این نتیجه برسیم که «جغتین» یک اسم عام یا اسم فاعل است نه اسم شخص زیرا واژه «جُغ» را که کلمه‌ای ترکی است، الوار و تیر معنی کرده‌اند و «اتی» را پرتاب و اظهارنظر کرده‌اند که واژه «جُغاتی» به معنی «تیرانداز» است که با حذف و اضافاتی در فارسی، جغتای و جغتین شده است.
در صورتی که این استدلال را بپذیریم می‌توانیم فرض کنیم که آن بنا آرامگاه یا بنای یادبودی برای شخصیت واقعی یا اسطوره‌ای مانند «آرش کمانگیر» بوده است، هرچند برخی گیسور را به «گیو» و وقایع شاهنامه ارتباط داده و واژه «گیسور» را به استناد گفته استاد «بهرام فروشی»، «جایگاه آتش کیانی» معنی کرده‌اند و از وجود آتشکده‌ای در آن حوالی خبر داده‌اند.
هرچه باشد، آن بنا سازه معتبر و زیبایی متعلق به عصر ایلخانی و احتمالا دورانی است که گناباد مرکز قهستان بوده و «امیرعبدالله مولائی» و پسرش «امیرمحمد» و دیگر مولاییان بیش از ۶۰ سال از آغاز قرن هشتم ه.ق، از گناباد بر سرتاسر قهستان حکم می‌راندند، بنابراین بنای زیبا و اشرافی «جغتین» می‌تواند با گنابادِ آن دوران تناسب داشته باشد. مقبره جغتین از نوع بناهای چهارطاقی گنبدداری به شیوه معماری رازی بوده که بر فراز سردابه‌ای تدفینی ساخته شده و با بنای ایلخانی «امام‌زاده جعفر» قم قابل مقایسه است. فضای داخلی آن مربع با قاعده ۶/۸۰ متر و نمای خارجی آن هشت‌ضلعی است.
در میانه هریک از اضلاع چهارگانه، ایوانچه‌ای به عرض سه، عمق دو و ارتفاع پنج متر ساخته شده و بر میانه دیوار انتهایی هریک از ایوان‌ها یک درگاهی به عرض ۱/۱۰ متر به درون راه می‌یابد. بر فراز هر درگاهی پنجره‌ای به عنوان نورگیر به ارتفاع دو متر و هم‌عرض با درگاه ورودی با طاق هلالی کم‌خیز ایجاد شده است.
بر پخی چهارگوشه بنا نیز چهارطاق‌نما به عمق ۵۰ سانتی‌متر تعبیه شده و در مجموع نمای خارجی بنا هشت‌ضلعی شده است.
پوشش ایوان‌های چهارگانه و طاق‌نماها با حرکت آرام و خمش دیوارهای طرفین به‌صورت ضربی و جناقی اجرا شده است. در داخل بنا نیز با اجرای فیلگوش‌ها قاعده چهار‌ضلعی به هشت‌ضلعی تبدیل و ساقه در قامت منشور هشت‌ضلعی گنبد آجری عرقچین را به دوش کشیده است.
فعلا کتیبه یا تزئیناتی در بنا وجود ندارد اما رویه داخلی ساقه گنبد به گونه‌ای تجهیز شده که بتواند زمینه کمربند تزیینی یا کتیبه باشد.
تناسبات و تقارنی که در بنا اعمال شده، آن را شکیل و متوازن جلوه داده است.
«برنارد اوکین» به دلایلی مقبره جغتین را با بعضی بناهای دوره تیموری مقایسه کرده اما با توجه به شیوه و ساختار کلی بنا به احتمال زیاد می‌توان بنیاد آن را به دوران ایلخانی نسبت داد.
مقبره آجری جغتین گیسور در طول زمان آسیب فراوان دیده و پوشش گنبدی و فیلگوش‌ها فرو‌ریخته و اگر‌چه اخیرا اقداماتی برای مرمت و تثبیت بنا صورت گرفته اما کافی نبوده و آن بنای زیبا همچنان آسیب‌پذیر و نیازمند اقدامات ایمنی بیشتری است. مقبره جغتین گیسور در ۲۹ آذرماه ۱۳۷۵به شماره ۱۸۰۵ در فهرست آثار ملی ثبت شده است.
