درامای 3 شخصیت

محمدعلی افتخاری: مستند «کودتای 53» درباره یکی از رویدادهای مهم تاریخ معاصر ایران است و ماجراهای مختلف 28 مرداد سال 1332 را یادآور می‌شود. اگرچه فیلم‌نامه «کودتای 53» گوشه‌ای از ویژگی‌های هویتی دکتر محمد مصدق را نشان می‌دهد، اما این فیلم قصد بازنمایی یک پرتره تاریخی را ندارد و بیشتر به ریشه‌های وقوع یک حادثه در محدوده زمانی مشخص می‌پردازد؛ وقایع دو سال نخست‌وزیری دکتر مصدق که در ذهن شهروندان ایرانی با دو شعار «زنده باد مصدق» و «مرگ بر مصدق» شناخته می‌شود. تقی امیرانی که به‌عنوان مستندساز در صحنه‌های «کودتای 53» حضور دارد، سال‌ها به دنبال اسناد و مدارک این رویداد است و می‌کوشد با بازماندگان این واقعه گفت‌وگو کند. از جمله این بازماندگان هدایت متین‌دفتری، یکی از نوادگان دکتر محمد مصدق است که گویا در زمان ملاقات او با مستندساز، در پاریس سکونت داشته است. امیرانی در زیرزمین خانه متین‌دفتری اسنادی پیدا می‌کند که مربوط به یک سریال تلویزیونی است با نام «پایان امپراتوری» که ظاهرا در هر قسمت این فیلم، داستان چگونگی دخالت انگلیس در یک کشور بازگو می‌شود. یک قسمت از این سریال مربوط به همان روز کودتا در ایران است. متین‌دفتری یکی از مشاوران این پروژه بوده است و به همین دلیل دست‌نوشته‌ها و متن مصاحبه‌های قسمت مربوط به ایران را از عوامل فیلم گرفته که شاید روزی این مدارک به کار آید. جست‌وجوی تقی امیرانی بعد از پیداکردن این اسناد، وارد فرایند ایجاد درام در مستند «کودتای 53» می‌شود.

سینمای مستند همواره با تحقیق و پژوهش همراه بوده و در آموزه‌هایی که تفکیک فیلم‌های مستند از داستانی را تئوریزه می‌کند، ضرورت شکل‌گیری فیلم‌نامه، در پیوند مستقیمی با چگونگی شروع و پایان مراحل تحقیق و پژوهش تعریف می‌شود. درواقع مبتنی به این قواعد دستوری، فیلم‌نامه در فیلم مستند، رنگ‌آمیزی دراماتیک پروسه تحقیق و پژوهش است. امیرانی نزدیک به یک دهه درباره زندگی دکتر مصدق و کودتای 28 مرداد تحقیق کرده است. اگرچه ممکن است او در این ۱۰ سال به‌صورت پراکنده، کار تحقیق را انجام داده باشد، اما به‌هر‌حال پیداست که مواد خام کافی برای واکاوی رویداد تاریخی را در اختیار داشته است. با وجود این، او به‌عنوان فیلم‌ساز مستند به طراحی درام اهمیت می‌دهد و این طراحی تنها در نوشتن فیلم‌نامه و تدوین صورت نمی‌گیرد. البته بدون شک وقتی اهالی سینما حضور تقی امیرانی در دفتر والتر مرچ و آن اتاق تدوین معروفش را می‌بینند، حاصل همکاری این دو در پروسه تدوین فیلم را پیش‌بینی می‌کنند و قادرند که تبدیل‌شدن موقعیت‌های مستند «کودتای 53» به یک فیلم درام تاریخی را پیش‌بینی کنند‌ اما ارتباط واقعه تاریخی و سال‌هایی که امیرانی به دنبال آدم‌ها و نشانه‌ها می‌رود، چیزهایی را به مستند او اضافه کرده که باعث شکل‌گیری شیوه قصه‌گویی او در فیلم «کودتای 53» شده است. این شیوه راه ورود وقایع پراکنده به پیرنگ را مسدود می‌کند و به همین دلیل به نظر می‌رسد فیلم‌نامه «کودتای 53» در زمان استانداردی که برای فیلم انتخاب شده است، تنها اجازه بازگشایی یک معما از وقایع متعدد واقعه تاریخی را به مستندساز داده است. این معما مربوط است به ردیابی نورمن داربی شر که گویا یکی از عوامل اصلی حکومت انگلیس در کودتا بوده است. در‌واقع خط روایی فیلم، معرفی سه پیرنگ فرعی را دنبال می‌کند که در مسیر تشریح وقایع یک رویداد تاریخیِ شناخته‌شده سه شخصیت را معرفی می‌کند. اول، دکتر محمد مصدق به‌عنوان نخست‌وزیر ایران، دوم، واقعه کودتای 28 مرداد به‌عنوان منبع حادثه در ساختار روایت و سوم، نورمن داربی شر که شخصیت مقابل دکتر مصدق است. مصاحبه‌ها، تصاویر آرشیوی، نریشن و به‌طور‌کلی عناصر روایی و بصری در «کودتای 53»، این سه عنصر را به‌عنوان شخصیت نمایشی به صحنه می‌آورد. به همین دلیل وجه دراماتیک فیلم برجسته می‌شود و شخصیت‌های دیگر نیز در کار تشریح رابطه خود با عناصر اصلی و همین‌طور رویداد تاریخی به روایت وارد می‌شوند. با توجه به آنچه پیش‌تر گفته شد، در مراحل ساخت یک مستند، تنها تحقیق و پژوهش نیست که نقش تعیین‌کننده‌ای برای صورت‌بخشیدن به تمای اجزای درام داشته باشد و در‌واقع این فیلم‌نامه است که تعیین می‌کند چه میزان از مواد خام پژوهشی بازنمایی شود. البته در این میان ممکن است طراحی درام باعث ورود احساسات به اتمسفر فیلم شود. چنان‌که بازیگر نقش داربی شر (امیرانی برای بازسازی مصاحبه‌های داربی شر از رالف فاینزز استفاده می‌کند) در طول مصاحبه و به‌ویژه پایان فیلم، مهارت‌های بازیگری خود را به تماشاگر انتقال می‌دهد. در‌حالی‌که برای تماشاگر فیلم‌های مستند ممکن است مواجهه با تکنیک‌های بازیگری اهمیتی نداشته باشد. به‌هر‌ترتیب فیلم «کودتای 53» به عنوان یکی از مستندهای مربوط به رویداد کودتای 28 مرداد، قابل‌ توجه و بازخوانی است.