نگرانی ایران از آشتی ترکیه و عربستان؟

 سفر رجب طیب اردوغان به ریاض در 28 آوریل و به دنبال آن سفر محمد بن‌سلمان به استانبول کمتر از یک ماه بعد در 22 ژوئن، آشتی رسمی همراه با وعده عصر جدیدی از همکاری‌ اعم از اقتصادی، دیپلماتیک و نظامی را به همراه داشت. تنش شدید میان دو کشور پس از قتل جمال خاشقجی در کنسولگری عربستان در استانبول در تاریخ دوم اکتبر 2018، تنها یک خاطره بد است. هم رئیس‌جمهور ترکیه و هم ولیعهد عربستان دلایل خود را برای حمایت از نزدیکی روابط میان دو کشور دارند. درحالی‌که اقتصاد ترکیه غرق در یک بحران مالی جدی است که سبب کاهش ارزش پول و ذخایر بانکی و افزایش 73‌درصدی تورم در طول یک سال شده است، چالش دشوار برای اردوغان در یک سال قبل از انتخابات ریاست‌جمهوری نزدیک‌شدن به یک حامی مالی است. از سوی دیگر، هدف محمد بن‌سلمان بازگرداندن وجهه بین‌المللی خود با حل‌وفصل دعوای مربوط به ماجرای خاشقجی است که پرونده آن به درخواست فوری ولیعهد از سوی ترکیه به دادگاه‌های عربستان سعودی منتقل شده است. با وجود این، جنبه اقتصادی نزدیکی روابط تا حدودی پتانسیل استراتژیک و ژئوپلیتیک و در‌عین‌حال زمینه مناسبات ترکیه و عربستان سعودی را تحت‌الشعاع قرار می‌دهد؛ اما ایران، همسایه ترکیه و رقیب پادشاهی وهابی، بلافاصله متوجه تأثیر منفی آن بر سیاست‌های منطقه‌ای خود شده است. تهران از انتقاد از اردوغان برای «فروش» سیاست خارجی کشورش به پادشاهی‌های نفتی خلیج فارس دریغ نکرده است. برخی از تحلیلگران ایرانی آمریکا را در این نزدیکی دخیل می‌بینند؛ زیرا با آشتی ترکیه و عربستان سعودی که هر دو کشور از متحدان واشنگتن هستند، این دو کشور قادر خواهند شد در راستای جلوگیری از افزایش قدرت ایران در خاورمیانه به صورت نیابتی به نفع آمریکا وارد میدان بشوند. به‌این‌ترتیب ایالات متحده هم می‌تواند با خیال راحت به مسئله روسیه در شرق اروپا و چین در جبهه هند و اقیانوس آرام بپردازد. از دیدگاه ایران، علاوه بر خطر تقویت موقعیت ریاض در مذاکرات دوجانبه میان عربستان و ترکیه درخصوص امنیت منطقه، آشتی بین دو قدرت بزرگ، یکی از لحاظ نظامی و دیگری به لحاظ مالی و دیپلماسی متأثر از مذهب، یک تهدید بالقوه برای معماری نفوذ منطقه‌ای تهران که با صبر و حوصله در طول 40 سال در سوریه، عراق و یمن بنا شده، محسوب می‌شود. در صورت هماهنگی ترکیه و عربستان سعودی، این دو کشور قادر به توسعه نفوذ جمعی خود در صحنه سیاسی عراق خواهند شد و این موضوع نگران‌کننده است. در ماه‌های اخیر شبه‌‌نظامیان شیعه طرفدار ایران و نیروهای ترکیه مستقر در شمال این کشور مرتبا با یکدیگر درگیر شده‌اند و ترکیه در رقابت با ایران که در حوزه فناوری پهپاد تخصص بسزایی دارد، پهپادهای بیرقدار تی‌بی‌2 خود را به کار گرفته است. در این راستا، بیم درگیری نه‌چندان شدید بین نیروهای نیابتی در خاک کشور عراق می‌رود. در سطح دیپلماتیک و نظامی، محور جدید 

ریاض‌-آنکارا می‌تواند با دیگر قدرت‌های منطقه از‌جمله اسرائیل همراه شود. درحالی‌که دولت یهود به‌‌طور خستگی‌ناپذیر برای نهایی‌کردن سازمان «ناتو در خاورمیانه» و اتحاد دفاع هوایی خاورمیانه تلاش می‌کند، پتانسیل درخور ‌توجه ناشی از ادغام ترکیه در این اتحاد را با توجه به نیروی نظامی این کشور می‌توان متصور شد. طبیعتا ایران این چشم‌انداز را تهدید مستقیمی برای امنیت و نفوذ خود در سوریه در نظر می‌گیرد. در واقع، همیشه یک هم‌گرایی ضمنی میان ترکیه و دولت یهود برای مقابله با ایران در صحنه سوریه وجود دارد. آنکارا که باید امنیت مناطق تحت کنترل خود در شمال شرق کشور را برای بازگشت یک میلیون آواره تأمین کند، هرگز از حملات اسرائیل به نیروهای نیابتی در این کشور انتقاد نکرده است. حضور قوی ترکیه در سوریه، نفوذ محلی پ‌ک‌ک و یگان‌های مدافع خلق و حامی ایران در مبارزات را تضعیف خواهد کرد. صحنه اصلی تقابل عربستان و ایران و اولین موضوع مذاکرات میان دو کشور یمن است. ترکیه می‌تواند در این راستا نقش بسزایی ایفا کند تا جایی که تهران توجه خاصی به بیانات اردوغان در سفرش به ریاض درخصوص سیاست سعودی علیه یمن داشته است. آنکارا همواره حملات حوثی‌ها به عربستان را محکوم کرده و حتی از آغاز عملیات «توفان قاطع» در ماه مارس 2015 از حمایت لجستیکی و اطلاعاتی دریغ نکرده است. مشخص نیست آیا آشتی ترکیه و عربستان منجر به انتقال مهارت‌های نظامی و فروش پهپادهای ترکیه به عربستان سعودی خواهد شد یا خیر، اما این احتمال همچنان نگران‌کننده است. ایران دو فرایند دیپلماتیک برای خنثی‌کردن این تهدید پیش‌رو دارد. در‌صورتی‌که گفت‌‌وگوهای دوجانبه‌ در عراق به ابتکار عربستان سعودی به اجماع و عادی‌‌سازی روابط تهران و ریاض منجر شود، قطعا به کاهش تنش‌های منطقه‌ای و بی‌اعتمادی ایران نسبت به نقش ترکیه در خاورمیانه کمک بسزایی خواهد کرد. از سوی دیگر عربستان سعودی و ترکیه مستقیما درگیر پرونده هسته‌ای ایران که همچنان در حال بلاتکلیفی است، نیستند اما نتیجه آن لزوما بر سیاست خارجی آنها تأثیرگذار خواهد بود. در فرضیه مطلوب مبنی بر عادی‌سازی روابط ایران و آمریکا، گزینه رویارویی دائمی دیگر مطرح نخواهد بود.