رودهای تهران را زیستی دوباره باید !

آیدا آل‌هاشمی - معمار منظر، استاد دانشگاه

تهران به‌صورت سنتی شهری قناتی بوده و ارتباطش با رودهای جاری از دامنه‌های البرز به روستاها و ییلاقات دامنه‌های البرز و بخش‌های شمالی‌تر دشت تهران محدود می‌شد. ییلاقات خوش آب و هوا با باغاتی پربار که در دوره قاجار محل ییلاق ساکنان تهران بود تا از پایتخت دم‌کرده بیرون روند و در خنکای رود-دره‌ها بیاسایند. توتستان‌های کن شاید آخرین بقایای این باغات و معدود خانه‌باغ‌های شمیران، تجریش و زرگنده آخرین بازمانده‌های این ارتباط تاریخی- فرهنگی تهران با رودهای دامنه البرز باشند. در عین حال در این دوران خندق شهر به عنوان محافظ تهران در برابر سیلاب‌های جاری از دامنه البرز از آب فصلی این رودهای نه چندان دائمی سیراب می‌شد.

با توسعه تهران از اوایل دوره پهلوی به خارج از حصار ناصری، رودهای جاری از دامنه‌های البرز کم‌کم درون بافت شهر قرار گرفت و امروز ۹ رود-دره در تهران جاری‌اند، از دارآباد در شرق تا وردآورد در غرب.

ا‌ولین طرح توسعه شهر تهران در سال ۱۳۴۷ همگام با جریان‌های مدرن شهرسازی جهان که زندگی ماشین در شهر را بر زندگی انسانی و طبیعی زیستگاه‌ها ترجیح می‌داد، سنگ بنای ارتباط تهران با رودهایش بود. رودها در این طرح مزاحمی برای شهر مدرن به شمار می‌روند، محکوم به حذف از بافت شهر بوده و راهکاری برای مهندسی سیلاب و دفع آب‌های سطحی هستند. به‌منظور اجراکردن این رویکرد، طرح «شبکه زهکشی و دفع آب‌های سطحی تهران» در سال ۱۳۵۳ تهیه می‌شود که تا امروز نیز مبنای برخورد با رودها و روان‌آب‌های سطحی شهر تهران است. نتیجه این طرح انحراف، کانالیزه‌کردن و پوشاندن رودها و نهرهای طبیعی تهران بوده است.

طرح جامع تهران در سال ۱۳۸۶، همگام با پارادایم‌های روز، به فضای سبز در بافت‌های شهری، به رود-دره‌های تهران به عنوان فضاهای سبز و تفرجگاه‌های تهران توجه می‌کند. در ادامه همین رویکرد، طرح‌های ساماندهی رود-دره‌های تهران در دهه اخیر با کلیدواژه‌های پاک‌سازی و آزادسازی بستر رودها و افزایش سرانه فضای سبز و تفرجگاه‌های شهری به شکل‌گیری پارک‌هایی چون جوانمردان و نهج‌البلاغه انجامید که اگرچه تبدیل به پارک‌هایی سرسبز برای شهر شدند، اما به نوبه‌ خود رودها را بیش از پیش اسیر کانال‌های بتنی کردند و زیست‌بوم طبیعی آنها را از بین‌ بردند.

امروز انحراف و نفوذناپذیر‌کردن بستر رودخانه‌های تهران نه تنها بر مشکل سیلاب‌های شهری افزوده، بلکه با ازمیان‌بردن طبیعت درون شهر و انسداد جریان‌های باد محلی و اختلال در تغذیه طبیعی آبخوان‌های دشت تهران، بر معضلات زیست‌محیطی شهر افزوده‌ است. بااین‌حال، همین آبراه‌های بتنی نیم‌بند فرصت‌ها و تنوع‌ زیستی خارق‌العاده‌ای در گوشه‌ و کنار شهر شکل‌ داده‌اند، نمونه آن مرغان دریایی سیل‌برگردان غرب که چندسالی است ساکنان صادقیه با آنها خو گرفته‌اند!

امروز رویکردهای جهانی توجه به بازگرداندن طبیعت به شهر، توجه به راهکارهای مبتنی بر فرایندهای طبیعی و نه مهندسی انسانی و از آن جمله طبیعی‌سازی بستر رودهای شهری در سطح بین‌المللی نهادینه شده است. رویکردهایی که بیش از دو دهه است با رشته‌هایی مانند معماری منظر و طراحی محیط در ایران نیز مورد تأکید محافل علمی کشور قرار گرفته و در سال‌های اخیر در طرح‌های مطالعاتی مانند «ژینایی اکوسیستم‌های طبیعی رود-دره‌ای تهران» در سال ۱۳۹۵ نیز بازتاب یافته است.

با نگاهی به این رویکردها و تجربیات اجراشده در جهان، چشم‌انداز آینده رودهای تهران هم رهایی از زندان بتنی کانال‌ها، بازگرداندن آنها به اکوسیستم طبیعی و گشودن این بسترهای طبیعی رودها به روی شهر و شهروندان است. چشم‌اندازی که تا دیر نشده باید در شهروندان، مدیران و مهندسان شهر نهادینه شود تا شاهد بازگرداندن زندگی دوباره به این رگه‌ها و ریه‌های طبیعی تهران باشیم. بستری طبیعی که دمی تهرانیان را از ازدحام و آلودگی پایتخت رها کرده و تهران را شهری زیست‌پذیر کند.

تصور کنید دو قدم از در خانه‌تان در بریانک، زرگنده یا صادقیه به بستر طبیعی نهر و رودی برسید با درختان بید و آبراهی باریک و دیگر نیازی به برنامه‌ریزی هفتگی برای فرار از تهران به سمت شمال نداشته باشید، چون به لطف این رود-دره‌ها طبیعت بکر در کنار خانه شماست.