اعلامیه بیدارباش
اصول مشی حرفه‌ای روزنامه‌نگاری با نگاهی به منشور اخلاقی روزنامه‌نگاران نروژی
منشورهای اخلاقی روزنامه‌نگاران که توسط انجمن‌های حرفه‌ای روزنامه‌نگاران در کشورهای مختلف تصویب و از سوی شورای مطبوعات، نظارت می‌شوند، به شکل سنتی اعلامیه‌هایی هستند که روزنامه‌نگاران باید با علم به آن، بهترین شیوه‌های حرفه‌ای و استانداردهای اخلاقی را رعایت کنند، به تعهدات مسئولیت اجتماعی خود پایبند باشند و پاسخ‌گویی عمومی را بپذیرند
لیلا اورند: منشورهای اخلاقی روزنامه‌نگاران که توسط انجمن‌های حرفه‌ای روزنامه‌نگاران در کشورهای مختلف تصویب و از سوی شورای مطبوعات، نظارت می‌شوند، به شکل سنتی اعلامیه‌هایی هستند که روزنامه‌نگاران باید با علم به آن، بهترین شیوه‌های حرفه‌ای و استانداردهای اخلاقی را رعایت کنند، به تعهدات مسئولیت اجتماعی خود پایبند باشند و پاسخ‌گویی عمومی را بپذیرند. این منشورها به عنوان معیاری از رفتار حرفه‌ای برای خبرنگارانی در نظر گرفته می‌شود که درگیر جمع‌آوری، مخابره، انتشار، اظهارنظر در مورد اخبار/اطلاعات و توصیف رویدادها هستند. تعهدات روزنامه‌نگاران به این منشورها از مداخلات سیاسی در رسانه‌ها جلوگیری و در نتیجه به حفظ آزادی، استقلال، کثرت‌گرایی و در نهایت یک روزنامه‌نگاری باکیفیت و اخلاقی کمک می‌کند. این منشورها همواره نیازمند بازنگری و بازنویسی‌اند؛ چراکه تغییرات مداوم در رسانه و روزنامه‌نگاری پیچیدگی‌ها و چالش‌های اخلاقی جدیدی را همراه دارد.
مفهوم آزادی مطبوعات، نقطه شروع همه منشورهای اخلاقی روزنامه‌نگاران در جهان است. مفهوم آزادی مطبوعات، اصل راهنما برای جوامع دموکراتیک است و طبق ماده ۱۹ اعلامیه جهانی حقوق بشر، مجموعه‌ای از حقوق اساسی ازجمله آزادی فکر، آزادی عقیده، آزادی بیان و آزادی دریافت اطلاعات را در بر می‌گیرد. بر این مبنا، آزادی مطبوعات شامل حمایت فعال از مجامع عمومی، دفاع در برابر مداخلات دولت در رسانه‌ها، مقابله با سانسور رسانه‌ها و حمایت نهادی از این حقوق است. بحث درباره چگونگی تضمین آزادی رسانه‌ها به بهترین شکل ممکن از دوران روشنگری در اروپا، اواسط قرن هفدهم میلادی، به‌طور جدی در جریان بوده است.
مرزبندی بین آزادی مطبوعات و حفظ منافع کسانی که از این آزادی ممکن است متضرر شوند از اصلی‌ترین مسائل در اخلاق رسانه است. این مرز اساسا از دو طریق کنترل می‌شود؛ قانون مطبوعات و منشور اخلاقی روزنامه‌نگاران.
قانون مطبوعات حداقل پیش‌نیاز برای استانداردهای اخلاقی است؛ به این معنا که مانع از ترویج اخلاق منفی می‌شود. این در حالی است که کدها/منشور اخلاقی، اخلاق مثبت را ترویج می‌کند. به بیان بهتر، درحالیکه قانون فقط از اتفاقات منفی جلوگیری می‌کند، منشور اخلاقی می‌تواند به نتایج مثبت منجر شود. در مواردی که قوانین ناکافی و نامناسب‌اند و کدها با این قوانین در تضادند، تعهد روزنامه‌نگارانه باید اعمال شود. توسعه و استقرار قواعد حرفه‌ای در منشورهای اخلاقی می‌تواند از محدودیت‌های قانونی احتمالی جلوگیری کند.
از دیگر تفاوت‌های قانون مطبوعات و منشورهای اخلاقی مطبوعات این است که بی‌احترامی به هنجارهای حقوقی مجازات‌های قانونی و مادی را به همراه دارد، درحالیکه بی‌احترامی به هنجارهای اخلاقی باید فقط تحریم‌های اخلاقی را به همراه داشته باشد. انتقاد عمومی از رفتار یک روزنامه‌نگار -توسط همتایان یا شورای رسانه- رایج‌ترین مجازات اخلاقی برای تخلفات روزنامه‌نگاری است؛ در واقع یک تحریم قوی با درنظرگرفتن اینکه شهرت حرفه‌ای یک روزنامه‌نگار ارزشمندترین دارایی اوست.
دقیق‌شدن و پرداختن به این منشورهای اخلاقی از آن جهت اهمیت دارد که هم به دست‌اندرکاران رسانه دستور کاری مبنی بر اصول حرفه‌ای و اخلاقی ارائه می‌دهد و هم به مخاطبان رسانه حق و حقوقشان را یادآوری می‌کند و در مجموع باعث بالارفتن سواد رسانه‌ای در جامعه می‌شود.
نروژ جزء نخستین کشورهایی است که منشور اخلاقی روزنامه‌نگاران را در سال ۱۹۳۶ به شکلی موجز و مفید تدوین کرد و در اختیار روزنامه‌نگاران قرار داد. در طول نیم‌قرن اخیر این منشور بارها به‌روز شده است؛ آخرین بار در سال ۲۰۲۱. امروز نروژ از معدود کشورهایی است که هنجارهای منشور اخلاقی روزنامه‌نگاری آن استفاده روزنامه‌نگاران از اینترنت [روزنامه‌نگاری دیجیتال] و رسانه‌های اجتماعی را نیز در بر می‌گیرد. در ادامه ترجمه منشور اخلاقی روزنامه‌نگاران نروژ را با تیتر اعلامیه بیدارباش می‌خوانید:
اعلامیه بیدارباش
هنجارهای اخلاقی برای مطبوعات (رسانه‌های چاپی، رادیو، تلویزیون و نشریات آنلاین):
هر سردبیر و عضو تحریریه (کارمند در رسانه) وظیفه دارد هنجارها و تعهدات اخلاقی مطبوعات را بداند و آن را مبنای کسب‌وکار خود قرار دهد. اخلاق مطبوعات، همه فرایند روزنامه‌نگاری را در بر می‌گیرد؛ از پژوهش و جمع‌آوری تا ارائه مطالب.
۱. نقش اجتماعی مطبوعات
۱.۱. آزادی بیان، آزادی اطلاعات و آزادی مطبوعات عناصر اساسی دموکراسی‌اند. مطبوعات آزاد و مستقل از مهم‌ترین نهادها در جوامع دموکراتیک‌اند.
۱.۲. مطبوعات وظایف مهمی در اطلاعات، بحث و انتقادهای اجتماعی دارند. مطبوعات همچنین وظیفه ویژه‌ای در انعکاس عقاید مختلفی دارند که بیان می‌شود.
۱.۳. مطبوعات باید از آزادی بیان، آزادی رسانه‌ها و آزادی دسترسی عموم به اطلاعات محافظت کنند. نمی‌توان جلوی مطبوعات را در بازکردن بحث، انتشار اطلاعات و دسترسی آزاد به منابع گرفت. توافق‌نامه‌ها در مورد محدودکردن انتشار اطلاعات، نباید جلوی گزارش اخبار را بگیرد.
۱.۴. این حق مطبوعات است که به‌طور مستقیم درباره آنچه در جامعه اتفاق می‌افتد، اطلاع‌رسانی و نابسامانی‌ها را آشکار کنند. این وظیفه مطبوعات است که دیدگاه‌های انتقادی ارائه دهند درباره اینکه چگونه رسانه‌ها باید نقش اجتماعی خود را ایفا کنند.
۱.۵. حفاظت از اشخاص یا گروه‌ها در برابر سوءاستفاده یا بی‌توجهی مقامات دولتی، مؤسسات، شرکت‌های خصوصی و دیگران، وظیفه مطبوعات است.
۲. استقلال و اعتبار
۲.۱. یک سردبیر وظیفه‌شناس، مسئولیت فردی و کامل بر محتوای رسانه دارد و درباره محتوای سرمقاله، بودجه، ارائه و انتشار، تصمیم نهایی را می‌گیرد. سردبیر باید آزادانه و غیروابسته عمل کند در برابر افراد یا گروه‌هایی که به دلایل ایدئولوژیک، مالی یا... می‌خواهند بر محتوای رسانه تأثیر بگذارند. سردبیر باید همچنین از تولید روزنامه‌نگاری آزاد و مستقل توسط تحریریه محافظت کند.
۲.۲. سردبیر و کارکنان تحریریه باید از استقلال، صداقت و اعتبار خود محافظت کنند. دوری کن از نقش‌های دوگانه، موقعیت‌ها، مأموریت‌ها یا ارتباطاتی که می‌تواند تضاد منافع ایجاد کند یا به گمانه‌زنی درباره بی‌کیفیت‌بودن محتوای رسانه منجر شود.
۲.۳. در مورد مسائل اساسی که با درک مخاطب از محتوای روزنامه‌نگاری مرتبط است، شفافیت نشان بده!
۲.۴ کارکنان تحریریه نباید از موقعیت خود سوءاستفاده کنند برای به‌دست‌آوردن منافع شخصی، ازجمله دریافت پول، کالا یا خدماتی که ممکن است به‌عنوان رشوه به تحریریه پرداخت شود.
۲.۵. اعضای تحریریه نباید به انجام‌دادن کاری مجبور شوند که با اعتقادات آنها در تضاد است.
۲.۶. همه تلاش‌هایی را که برای از بین‌بردن فرق آشکار بین تبلیغات و محتوای مطالب صورت می‌گیرد، رد کن! همچنین تبلیغاتی را که هدفشان تقلید یا سوءاستفاده از تولیدات تحریریه است و در ضعیف‌شدن اعتبار تحریریه و استقلال رسانه مؤثر هستند رد کن!
۲۰۷. پوشش روزنامه‌نگاری محصولات، خدمات، نام‌های تجاری و منافع تجاری، ازجمله منافع خود رسانه، باید با انگیزه روزنامه‌نگاری باشد و به‌عنوان تبلیغات ظاهر نشود. تمایز واضحی وجود دارد بین فعالیت‌های بازاریابی و کار تحریریه. هرگز به کسی قول نده تا روزنامه‌نگاری را به خدمت تبلیغات بگیری.
۲.۸. تبلیغات پنهان با عملکرد صحیح مطبوعاتی ناسازگار است. منافع تجاری نباید بر فعالیت، محتوا یا ارائه روزنامه‌نگارانه تأثیر بگذارد. اگر از مطالب سرمقاله حمایت مالی می‌شود یا برنامه‌ای دارای محصولاتی است، این باید برای عموم آشکار باشد. حمایت مالی همیشه باید به‌وضوح مشخص شود. حمایت مالی یا قراردادن محصولات تجاری در اخبار و موضوعات جاری یا روزنامه‌نگاری با استفاده از کودکان، با عملکرد صحیح مطبوعات ناسازگار است. به‌عنوان یک قاعده کلی، هزینه‌های مستقیم برای فعالیت‌های روزنامه‌نگاری باید توسط خود تحریریه‌ها پرداخت شود. در موارد استثنائی، مردم باید به‌وضوح از آنچه توسط منابع خارجی تأمین مالی می‌شود آگاه شوند.
۲.۹. اعضای تحریریه نباید از دیگرانی به‌جز مدیران تحریریه، سفارش کار بگیرند.
۳. رفتار روزنامه‌نگاری و ارتباط با منابع
۳.۱. منبع اطلاعات به‌عنوان یک قاعده کلی باید شناسایی شود مگر در مواردی که با امنیت منبع یا با نظر شخص ثالث در تضاد باشد. همچنین منابع، حتی به‌صورت ناشناس، نباید به شکلی منفی معرفی شوند.
۳.۲. در انتخاب منابع، حساس باش و صحت اطلاعات ارائه‌شده را کنترل کن! در برابر اطلاعات منابع ناشناس، اطلاعات منابع انحصاری و اطلاعاتی را که از سوی منابع، فروخته می‌شود بسیار دقیق باش!
۳.۳. انجام‌دادن مصاحبه در یک موقعیت شفاف یا انتقال منابع و اطلاعات آنها یک عملکرد مطبوعاتی خوب است. توافق درباره هرگونه نقل قول باید پیش از گفت‌وگو انجام شود و مواردی که روی آنها توافق می‌شود و مدت‌زمان نیز باید روشن باشند. سردبیری تعیین‌کننده چیزی است که در نهایت منتشر می‌شود.
۳.۴. از منابع رسانه حفاظت کن! حفاظت از منبع یک اصل اساسی در یک جامعه آزاد و پیش‌نیازی است برای اینکه مطبوعات بتوانند وظایف اجتماعی خود را انجام دهند و بتوانند از دسترسی به اطلاعات مهم مطمئن باشند.
۳.۵. نام منبع اطلاعاتی که اظهارات را ارائه داده، فاش نکن اگر صراحتا درباره آن توافقی نشده است.
۳.۶. با درنظرگرفتن منابع و استقلال رسانه‌ها موادی که بنا بر قاعده اصلی نباید به شخص سوم داده شوند، منتشر نمی‌شود.
۳.۷. منابع باید به‌درستی بازتاب داده شوند. مطبوعات موظف هستند محتوای اظهارات مصاحبه‌شونده را بازتاب دهند نه بیشتر از آن چیزی که مصاحبه‌شونده می‌گوید.
۳.۸. اگر با آوردن نقل‌قول‌ها موافقت شده باشد در درجه اول باید اطمینان حاصل شود که منبع به‌درستی بازتاب داده شده است و خطاهای واقعی نیز تصحیح شوند. هیچ‌کس به غیر از مقامات تحریریه نمی‌تواند در ویرایش و عرضه محتوا دخالت کند.
۳.۹. در پژوهش‌های روزنامه‌نگاری سنجیده پیش برو! هرگز از عواطف، احساسات، جهل یا عدم داوری مردم سوءاستفاده نشود. به یاد داشته باش مردمی که در شوک یا اندوه هستند از دیگران آسیب‌پذیرترند.
۳.۱۰. دوربین مخفی/میکروفن یا هویت جعلی ممکن است فقط در شرایط خاص قابل استفاده باشد. این وضعیت باید روشی باشد برای تنها راه ممکن در کشف موارد ضروری و پراهمیت برای جامعه.
۳.۱۱. مطبوعات به‌عنوان یک قاعده، مبلغی به منابع یا مصاحبه‌شوندگان –ارائه‌دهندگان اطلاعات- پرداخت نمی‌کنند. به‌کارگیری طرح‌های پرداخت برای وسوسه‌کردن مردم، بدون علت موجه، هجوم‌بردن به حریم خصوصی دیگران یا فاش‌کردن اطلاعات حساس شخصی، با عملکرد صحیح مطبوعات ناسازگار است.
۴. قوانین انتشار
۴.۱. در محتوا و ارائه مطالب به بی‌طرفی و اندیشه‌ورزی توجه کن!
۴.۲. روشن کن که کدام اطلاعات و کدام تفسیر است.
۴.۳. همیشه به شخصیت و هویت یک شخص، حریم خصوصی، نژاد، ملیت و اعتقادات او احترام بگذار. هرگز به جنبه‌های شخصی و حقوقی توجه نشان نده، اگر نامربوط و غیرضروری هستند.
۴.۴. مطمئن شو که تیترها، مقدمه‌ها و لیدها خارج از متن مربوطه نیست. آشکار‌کردن منابع، زمانی که اطلاعات از سایر رسانه‌ها نقل می‌شود، در رفتار مطبوعات خوب و سنجیده است.
۴.۵. به‌طور ویژه از پیش‌فرض‌ها در ابعاد یک جنایت یا گزارش یک دادگاه جلوگیری کن! روشن کن که پرسش درباره جرم، درباره کسانی که تحت سوءظن قرار دارند، تنها زمانی می‌تواند مطرح شود که حکم قطعی صادر شده باشد. گزارش‌کردن نتیجه نهایی مذاکرات دادگاه که زودتر منتشر شده است، بخشی از رفتار صحیح مطبوعات است.
۴.۶. همیشه در نظر بگیر که چگونگی گزارش یک حادثه یا جنایت ممکن است بر قربانیان یا خویشاوندان نزدیک اثر بگذارد. قربانیان یا افراد مفقود را معرفی نکن؛ مگر اینکه خویشاوند پیش‌تر مطلع شده باشد. نسبت به مردمی که در اندوه یا در شوک به سر می‌برند، ملاحظه نشان بده!
۴.۷. در استفاده از نام‌ها، تصاویر یا سایر مشخصات هویتی اشخاص در اشاره به منازعات یا موضوعات قابل مجازات محتاط باش! در بخش‌های مقدماتی یک تحقیق باید احتیاط ویژه اعمال شود، وقتی گزارش درباره یک متخلف جوان است و مواردی که ممکن است بی‌جهت یک شخص سوم را درگیر کند. تعیین هویت باید بر اطلاعات قانونی متکی باشد. به‌عنوان مثال شناسایی کسی که حمله او به افراد بی‌دفاع قریب‌الوقوع و حتمی است یا ارتکاب جرم، جدی و مکرر است یا زمانی که آشکار‌کردن هویت یا موقعیت اجتماعی از اتهام ناموجه به یک بی‌گناه جلوگیری می‌کند، اعلام هویت ممکن است قانونی باشد.
۴.۸. هنگامی که در گزارش پای کودکان در میان است، در یک سلوک مطبوعاتی صحیح، باید پیامدهای تمرکز رسانه بر کودکان، به دقت در نظر گرفته شود. این به زمانی مربوط است که قیم یا پدر و مادر برای افشای موضوع به توافق رسیده‌اند. به‌عنوان یک قاعده کلی در گزارش‌های مربوط به اختلافات خانوادگی یا پرونده‌های تحت نظر مسئولان ناظر بر کودک یا دادگاه، هویت کودک نباید فاش شود.
۴.۹. هنگام گزارش یک خودکشی یا اقدام به یک خودکشی محتاط باش! از گزارش‌کردن مواردی که جامعه نیازی به اطلاعات آن ندارد، اجتناب کن! از شرح روش‌ها یا مسائل دیگری که ممکن است به تحریک بیشتر عمل خودکشی بینجامد، اجتناب کن.
۴.۱۰. هنگام استفاده از تصاویر مراقب باش که متن با محتوای عکس متفاوت نباشد.
۴.۱۱. از اعتبار عکس روزنامه‌نگاری محافظت کن! عکس‌ها به‌عنوان اسناد و مدارک، نباید باعث ایجاد یک احساس ناصحیح شوند. عکس‌های دست‌کاری‌شده تنها زمانی می‌توانند پذیرفته شوند که مونتاژ‌بودن آن مشخص باشد.
۴.۱۲. استفاده از تصاویر نیز باید با همان دقت و احتیاطی انجام شود که یک گزارش مکتوب یا شفاهی آماده می‌شود.
۴.۱۳. اطلاعات غلط باید تصحیح شود و در اسرع وقت بابت آن عذرخواهی انجام گیرد.
۴.۱۴. کسانی که در معرض اتهامات قوی قرار گرفته‌اند، باید در حد امکان، فرصت هم‌زمان پاسخ‌گویی درمورد اطلاعات واقعی را داشته باشند. مناظره، انتقاد یا انتشار خبر نباید از سوی یکی از طرفین که به شرکت در بحث و مناظره تمایل ندارد، با مانع مواجه شود.
۴.۱۵. کسانی که در معرض حمله بوده‌اند، باید در اولین فرصت شانس پاسخ‌گویی داشته باشند، مگر اینکه حمله و انتقاد به‌طور مداوم مطرح باشد. هر پاسخ باید در طول مدت معقول، مرتبط با موضوع و در شکل شایسته‌ای ارائه شود. فرصت پاسخ می‌تواند رد شود اگر طرف متضرر، بدون دلیل روشن، پیشنهاد ارائه یک پاسخ هم‌زمان در همان شماره را رد کرده باشد. پاسخ‌ها و مشارکت در بحث نباید در توضیح سرمقاله با جدل همراه شود.
۴.۱۶. هنگامی‌که نسخه‌های دیجیتال را به محتوای رسانه پیوند می‌دهی، هوشیار باش؛ چراکه لینک‌ها می‌تواند تو را به دیگر رسانه‌های الکترونیکی ببرد که با منشور اخلاقی منطبق نیستند. دقت کن که لینک‌های سایر رسانه‌ها یا نشریات به‌طور واضح مشخص شده باشد. اطلاع‌رسانی به مخاطبان درباره نحوه انتشار و استفاده مطلب از اطلاعات اینترنت، یک رفتار مطبوعاتی سنجیده در نظر گرفته می‌شود.
۴.۱۷. اگر ویراستاران ترجیح می‌دهند که تبادل‌نظرهای ثبت‌شده در رسانه‌های اجتماعی را ویرایش نکنند، این موضوع باید به شیوه‌ای واضح به کسانی که به آن دسترسی دارند، اعلام شود. اعضای تحریریه در پاک‌کردن فوری چیزی که با منشور اخلاقی مطابقت ندارد، مسئولیت ویژه دارند.
کلمات و تصاویر سلاح‌هایی قدرتمندند. از آنها سوءاستفاده نکن!
منابع: وب‌سایت انجمن مطبوعاتی نروژ https://presse.no/pfu/etiske-regler/vaer-varsom-plakaten/
مقاله «کدهای اخلاقی رفتار در روزنامه‌نگاری» اثر جی. فیدالگو و همکاران