60 سال و مسائل هنوز حل‌نشده
در سال 1341 هم‌زمان با سیل ویرانگری که خرابی‌های زیادی در جنوب شهر تهران به بار می‌آورد، مؤسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی دانشگاه تهران در اردیبهشت سمیناری شش‌روزه را با نام «نخستین سمینار بررسی مسائل اجتماعی شهر تهران» برگزار می‌کند.
در سال 1341 هم‌زمان با سیل ویرانگری که خرابی‌های زیادی در جنوب شهر تهران به بار می‌آورد، مؤسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی دانشگاه تهران در اردیبهشت سمیناری شش‌روزه را با نام «نخستین سمینار بررسی مسائل اجتماعی شهر تهران» برگزار می‌کند. به گمان از اولین سمینارهای تحقیقاتی در ایران است و یک کار دسته‌جمعی درباره شهر تهران با حضور مقاماتی از دولت، اتحادیه شهرداری‌ها، شهرداری تهران، دانشگاه تهران و حتی افرادی همچون شهردار جوادیه و نمایندگانی از انجمن محله بهجت‌آباد. مؤسسه پس از چند سال کار در زمینه مسائل تهران، از تمام مسئولان دعوت می‌کند تا مسائل اجتماعی تهران را برای آنها طرح کنند و آنها هم این فرصت را دارند تا از مشکلات و مسائلشان بگویند.
دکتر علی‌اکبر سیاسی، رئیس وقت دانشکده ادبیات دانشگاه تهران که مؤسسه وابسته به آن است، در سخنرانی افتتاحیه سمینار در بخشی از سخنان خود می‌گوید: «باری هرکس که در تهران زندگی می‌کند، چنین می‌پندارد که از مسائل مهم این شهر، مانند وضع آب، برق، تلفن، ساختمان‌ها، خدمات عمومی و اجتماعی و جز آن آگاهی دارد و احیانا به خود اجازه می‌دهد درباره آنها اظهارنظر کند؛ غافل از اینکه هریک از این مسائل محتاج بررسی و مطالعه مخصوص است و این مطالعه و بررسی به‌خصوص درباره شهر تهران باید مستمر و دائم باشد؛ زیرا در اینجا همه چیز با سرعت عجیبی دستخوش تغییر و تحول است و صورت‌‌مسئله از آنچه 20 یا حتی
10 سال یا پنج سال پیش بود، به‌کلی عوض می‌شود». این برای اولین بار است که مسائل مختلف شهر تهران در یک سمینار طرح می‌شود و بسیار مرکز توجه قرار می‌گیرد و مباحث این سمینار در روزنامه اطلاعات در روزهای سه‌شنبه چهارم و شنبه هشتم اردیبهشت 1341 درج می‌شود. باید توجه داشت که در آن زمان این روزنامه مهم‌ترین رسانه عمومی در کنار رادیو محسوب می‌شد و درج چنین گزارشی، آن‌هم در صفحه نخست دو شماره از این روزنامه، حکایت از اهمیت موضوع می‌کرد. مهم‌ترین موضوعاتی که این روزنامه از سمینار منعکس می‌کند، به این شرح هستند:
تمرکزگرایی در تهران: در آخرین جلسه سمینار مسائل اجتماعی تهران اعلام شد با تمرکز کلیه امور در پایتخت، تهران سراسر ایران را می‌بلعد. 67 درصد دارندگان تحصیلات عالیه، یک‌سوم کارخانه‌ها و قسمت عمده بودجه مملکتی در تهران متمرکز شده‌اند و هزینه زندگی در تهران 60 درصد از کلیه شهرستان‌های کشور گران‌تر است.
مسائل تهران: در مرکز تهران جزیره‌ای از فقر به چشم می‌خورد. از 170 خودکشی که در ایران صورت می‌گیرد، 119 خودکشی مربوط به تهران است. بی‌کاری، بی‌غذایی و فقر، مشکل قسمتی از مردم تهران است. مردم روستاها به دنبال این شایعه پوچ به تهران می‌آیند که کوچه‌های تهران را از طلا فرش کرده‌اند.
ترکیب نیروی انسانی دولت: فقط هفت درصد از مجموع کارمندان دولت دارای تحصیلات فوق‌لیسانس هستند و یک‌دهم جمعیت ایران را خانواده‌های کارکنان دولت تشکیل می‌دهند. در برابر هر 13 کارمند مرد، یک کارمند زن در ادارات مشغول کار است.
گزارش کامل این سمینار در سال 1343 با عنوان «سخنرانی‌ها و گزارش‌ها در نخستین سمینار بررسی مسائل اجتماعی شهر تهران» از طرف مؤسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی منتشر شد. بر اساس محتویات این گزارش، مهم‌ترین مباحثی که در این سمینار شش‌روزه مورد بحث قرار گرفت، حسب روزهای برگزاری آن به شرح زیر هستند:
روز نخست به موضوع شهرسازی و مسائل یک شهر بزرگ، تاریخچه تحولات شهر تهران در صد سال گذشته، مسائل حقوقی امور شهر، قیمت زمین و بورس‌بازی و ترکیب جمعیت شهر تهران توجه شد. در روز دوم، مسائل سازمان‌های خدمات عمومی شهر تهران مانند برق، آب، تلفن، اتوبوسرانی، پیشنهاد طرح برای حل مشکل عبور و مرور در خیابان‌های شهر تهران، ارائه طرح‌های مختلف مانند طرح عمرانی تهرانپارس، طرح عمرانی عودلاجان، طرح عمرانی مرکزی و مسائل معماری شهر تهران طرح شد. در روز سوم به موضوع مسکن پرداخته شد و موضوعاتی همچون تعریف مسکن شهری و انواع مختلف آن، انواع معماری شهر تهران، کرایه مسکن در تهران، مسائل حقوقی قوانین مالکیت مشترک و سیاست اعتبارات رهنی در تکمیل سیاست کلی عمران شهر به بحث گذاشته شد. روز چهارم اختصاص به موضوع ناهنجاری‌ها و نابسامانی‌های زندگی در شهر تهران داشت؛ از انواع بزهکاری‌ها و انحرافات مانند اعتیاد و... نام برده شد و مسائلی مانند افزایش جرم جوانان، کلاهبرداری و چک بی‌محل در تهران محل بحث قرار گرفت. روز پنجم به مسائل شهرداری توجه شد؛ مباحثی مانند تشکیلات اداری شهرداری، ضرورت تشکیل انجمن‌های شهر، قانون شهرداری‌ها و رابطه میان مردم و شهرداری طرح شد و کمبود تعداد افراد تحصیل‌کرده در شهرداری تهران هم مرکز توجه قرار گرفت و بالاخره در روز ششم، در آخرین روز سمینار، به موضوع عمران شهر تهران و عمران شهرستان‌ها و رابطه میان این دو توجه شد و مسئله اختلاف رشد و توسعه مناطق کشور و راه ترمیم آن مورد بحث قرار گرفت؛ مسئولان و متخصصان راهکار پیشنهادی «عمران منطقه‌ای» و جلوگیری از تمرکز شدید در تهران را به بحث گذاشتند. نگاهی به افراد شرکت‌کننده در سمینار، سمت‌ها و تخصص‌های آنها نشان می‌دهد هریک در حوزه کاری خود از صاحب‌نظران و محققان برجسته آن روزگار به شمار می‌رفته‌اند؛ آدم‌هایی مثل علی‌اکبر سیاسی، غلامحسین صدیقی، مهدی بازرگان، جمشید بهنام، ایرج اعتصام، هوشنگ سیحون و علی‌محمد کاردان از سخنرانان بودند. از دولتی‌ها می‌توان به وزیر کشور، رئیس اتحادیه شهرداری‌های ایران، شهردار تهران، رؤسای ادارات آب، برق، بانک رهنی و مانند اینها نام برد. در مجموع دو آورده مهم آن سمینار، طرح جامع تهران و طرح آمایش سرزمین بود که در سال‌های بعد دولت آنها را تهیه کرد و چه‌بسا اگر آن اقدامات نبود، وضعیت امروز تهران و جایگاه آن در پهنه سرزمین ایران با پیچیدگی‌ها و مشکلات بیشتری مواجه بود.
اکنون با گذشت 60 سال از آن سمینار مهم و تأسف از تکرارنشدن آن، می‌توان به تهران نگاه کرد. تقریبا مسائل ذکر‌شده در گزارش سمینار، به جای خود باقی است؛ حتی برخی مانند مسئله مسکن، بورس‌بازی زمین و آسیب‌های اجتماعی ابعادی غول‌آسا پیدا کرده است. شاید لازم باشد بار دیگر مقامات، محققان و صاحب‌نظران دانشگاهی، بزرگان بخش خصوصی و نمایندگان مردم و تشکل‌های مدنی در چارچوب چنان سمیناری دور هم جمع شده و برای حل مسائل تهران فکری بکنند.
