موزه‌ها و فضای مجازی
از زمان شکل‌گیری اولین موزه‌های عمومی بیش از سه قرن می‌گذرد؛ اما از اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم بود که شمار و کیفیت موزه‌هایی که برای عموم مردم قابل بازدید بودند، افزایش یافت. متأسفانه این روند هم‌زمان بود با غارت میراث فرهنگی کشورهای تحت استعمار و انتقال آثار آنها به موزه‌های اروپایی و آمریکایی که در تناقض جدی با رسالت موزه و موزه‌داری بود. جنگ جهانی دوم و تأثیرات مخرب آن بر میراث فرهنگی بشری از یک طرف، استقلال کشورهای تحت استعمار، رشد ملی‌گرایی و آگاهی جامعه جهانی باعث شد که با تشکیل سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی سازمان ملل متحد (یونسکو) و شورای بین‌المللی موزه‌ها، نگاهی جدید و نزدیک به آنچه امروزه از موزه‌ها انتظار می‌رود، شکل بگیرد.
فریدون بیگلری-معاون فرهنگی موزه ملی ایران:از زمان شکل‌گیری اولین موزه‌های عمومی بیش از سه قرن می‌گذرد؛ اما از اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم بود که شمار و کیفیت موزه‌هایی که برای عموم مردم قابل بازدید بودند، افزایش یافت. متأسفانه این روند هم‌زمان بود با غارت میراث فرهنگی کشورهای تحت استعمار و انتقال آثار آنها به موزه‌های اروپایی و آمریکایی که در تناقض جدی با رسالت موزه و موزه‌داری بود. جنگ جهانی دوم و تأثیرات مخرب آن بر میراث فرهنگی بشری از یک طرف، استقلال کشورهای تحت استعمار، رشد ملی‌گرایی و آگاهی جامعه جهانی باعث شد که با تشکیل سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی سازمان ملل متحد (یونسکو) و شورای بین‌المللی موزه‌ها، نگاهی جدید و نزدیک به آنچه امروزه از موزه‌ها انتظار می‌رود، شکل بگیرد.
مفهوم موزه به‌عنوان یک نهاد آموزشی و پژوهشی که به گردآوری، حفاظت و معرفی آثار هنری، فرهنگی، علمی گذشته و حال می‌پردازد، به‌تدریج در سیاست‌گذاری فرهنگی و باور عمومی جامعه پذیرفته شد. روند رو به رشد تشکیل موزه‌ها و نقش مؤثر شورای بین‌المللی موزه‌ها (ایکوم) در تبیین و جهت‌دهی به سیاست‌گذاری‌های موزه‌ای در دهه 1350 منجر به انتخاب روز 18 ماه می به‌عنوان روز جهانی موزه شد که هدف آن رشد آگاهی عمومی از نقش مهم موزه‌ها در تبادل فرهنگی، غنی‌سازی فرهنگ‌ها و افزایش درک متقابل و همکاری و صلح بین‌المللی در جهان است. مراسم بزرگداشت این روز پس از گذشت نزدیک به 40 سال از آغاز آن در کشورهای زیادی برگزار می‌شود و تنها در سال گذشته در حدود 37 هزار موزه جهان در این رویداد عظیم فرهنگی مشارکت کردند. شورای بین‌المللی موزه‌ها از سال 1992 هر‌ساله شعاری را برای این رویداد در نظر گرفته است که امسال عنوان کلی آن «قدرت موزه‌ها» است. ایکوم تحت لوای این شعار ظرفیت موزه‌ها در ایجاد تغییرات مثبت در جوامع از سه جنبه 1. توانایی دستیابی به پایداری؛ 2. توانایی نوآوری در فضای مجازی و دیجیتالی؛ 3. توانایی جامعه‌سازی از طریق آموزش را بررسی می‌کند.
با توجه به محدودیت فضا در این نوشته کوتاه به بخشی از شعار امسال یعنی توانایی نوآوری در فضای مجازی و دیجیتالی می‌پردازم. ایکوم در این زمینه تأکید دارد که نوآوری دیجیتال هم دسترسی بیشتری به موزه‌ها برای مخاطب فراهم می‌کند و هم موزه‌ها را برای مخاطبان جذاب‌تر می‌کند و به آنها کمک می‌کند مفاهیم پیچیده را بهتر درک کنند.
همه‌گیری کرونا و محدودیت‌های حاصل از آن در چند سال اخیر موزه‌های جهان را به سمت نوآوری‌هایی در شیوه ارتباط با مخاطب و آموزش سوق داد. تجربیات این چند سال موزه‌های جهان در آموزش از طریق دیجیتال و فعالیت در فضای مجازی ثابت کرد که این ابزارهای مدرن می‌تواند کمک بسیار بزرگی برای موزه‌ها در رسیدن به اهداف آموزشی آنها باشند. انعکاس این آگاهی را می‌توان در یکی از سه جنبه شعار امسال یعنی توانایی نوآوری در فضای مجازی و دیجیتالی مشاهده کرد.
موزه ملی ایران به‌عنوان موزه مادر کشور در سال‌های اخیر تلاش داشته که در راستای عملی‌سازی این شعارها گام بردارد. خصوصا در چند سال اخیر به دلیل همه‌گیری کرونا و بسته‌شدن طولانی‌مدت سالن‌های نمایش به روی عموم، ایجاد ارتباط با مخاطبان از طریق فضای مجازی رشد فزاینده‌ای یافت. طبعا این تغییرات در نحوه ارتباط با مخاطب در موزه ملی ایران و سایر موزه‌های کشور به دلیل ضعف‌های زیر‌ساختی در حوزه دیجیتال و فضای مجازی با چالش‌های زیادی روبه‌رو بود.
اما با وجود مشکلات متعدد، بسیاری از موزه‌های کشور متوجه اهمیت آموزش در فضای مجازی شدند و استفاده از این ابزارهای ارتباطی نوین در‌حال‌حاضر به بخش مهمی از فعالیت‌های موزه‌ای تبدیل شده است. یکی از اقدامات اولیه موزه ملی ایران تهیه تور بازدید مجازی از دو موزه ایران باستان و موزه باستان‌شناسی و هنر اسلامی ایران بود که امکان دسترسی به این دو موزه را در وبگاه موزه ملی فراهم کرد. علاوه‌بر‌این تورهای بازدید مجازی از چند نمایشگاه جاری موزه مثل «مرگ در نمک، روایت باستان‌شناسانه از سرزمین پارس»، «انسان در جست‌وجوی معادن: گزیده‌ای از آثار معدن‌کاری باستانی موزه معدن آلمان در بوخوم» و به‌تازگی نمایشگاه «آجرهای لعاب‌دار بوکان استردادی از کشور سوئیس» فرصت استثنائی برای علاقه‌مندان در ایران و خارج از ایران فراهم کرد تا از نمایشگاه‌های مذکور دیدن کنند.
از فعالیت‌های دیگر موزه تهیه و ارائه نمایش سه‌بعدی اشیای منتخب در وبگاه موزه بود که دسترسی پژوهشگران و عموم علاقه‌مندان به این اشیا را تسهیل کرد. اجرای سلسله برنامه‌های زنده توسط کارشناسان موزه ملی ایران در شبکه اینستاگرام از دیگر فعالیت‌های مجازی موزه بود که در آن گالری‌های موزه و نمایشگاه‌ها در مدت‌زمان مشخصی به مخاطبان معرفی می‌شدند. تهیه و بارگذاری ویدئوهای آموزشی هم در این چند‌ساله رشد خوبی داشت و صفحه رسمی موزه ملی ایران در آپارات بیش از 24 هزار بازدید‌کننده داشته است. طبعا موزه ملی ایران و سایر موزه‌های کشور راه پر‌فراز‌و‌نشیبی در استفاده موفق از چنین ابزارهایی در پیش‌رو دارند؛ اما تجربیات چند سال اخیر به همگی ما ثابت کرد که سرمایه‌گذاری در این حوزه قطعا می‌تواند موزه‌ها را تا حد زیادی در رسیدن به اهداف خود کمک کند. بدون‌تردید کارشناسان موزه‌ها در سال‌های آتی علاوه بر تخصص‌های مرتبط با کار خود، نیازمند آموزش و فراگیری در حوزه دیجیتال و فضای مجازی هستند.
