خدمت اجباری نظام وظیفه؛ قانونی که خم شد اما نشکست
تلاش‌ها برای حذف اجبار سربازی ادامه دارد
حسین بیدگلی: یکی از بزرگ‌ترین دغدغه‌های پسران ایران، 96ساله شده است؛ رفتن به سربازی. براساس آمار غیر‌رسمی حدود یک‌میلیون‌و 400 هزار نفر در‌حال گذراندن دوره سربازی هستند که رقم کمی محسوب نمی‌شود. اما داستان سربازی از کجا وارد زندگی پسران ما شد. سال 1303 بود که رضاخان لایحه «خدمت اجباری نظام وظیفه» را که 36 ماده بود، به مجلس چهارم شورای ملی تقدیم و یک سال بعد نیز مجلس در شانزدهم خرداد آن را تصویب کرد و این‌گونه بود که مردان بالای 18 سال ایرانی مکلف شدند دو سال سرباز نظام باشند که به «اجباری» معروف شد. از همان روزها «ترک خانواده»، «گذران دوره‌های سخت آموزش» و «دوری از محل زندگی» از مکافات‌های دوره سربازی بود تا اینکه در سال 59، جنگ ایران و عراق پیش آمد و جنگ با دشمن نیز به آن اضافه شد و «فرار» از سربازی و میدان جنگ که از متداول‌ترین اتفاقات دوره جنگ بود، به دغدغه‌های خدمت سربازی اضافه شد.
قانونی که دو بار خم شد
البته وضع به این صورت نماند و با قبول قطع‌نامه 598 سازمان ملل در سال 1367 و صلح دو کشور، مسئولان را به صرافت انداخت تا قوانین جدیدی برای خدمت سربازی وضع کنند. آذر سال 1377، قانون «خرید خدمت» اجرا شد و مشمولان اجازه پیدا کردند با پرداخت مبلغی از سربازی در زمان صلح معاف شوند. همای اقبال بر روی شانه حدود 350 هزار پسری که وضع مالی بهتری داشتند و مشمول این قانون می‌شدند، نشست و آنها از دو سال سربازی معاف شدند و تاکنون نیز جنگی نشده تا فراخوانده شوند.
قانون خرید خدمت اما دوام نداشت و حذف شد تا اینکه دولت حسن روحانی قصد کرد تا به مشمولانی که بیش از پنج سال غیبت داشتند، اجازه دهد تا با پرداخت جریمه نقدی، کارت پایان خدمت دریافت کنند. در نهایت با مخالفت ستاد کل نیروهای مسلح و تصویب مجلس این امکان برای مشمولانی که هشت سال از فرارشان می‌گذشت، فراهم شد تا بتوانند براساس میزان تحصیلات و پرداخت جریمه 10 تا 50 میلیون تومانی از سد بزرگ خدمت سربازی عبور کنند؛ هرچند این مورد نیز فعلا از قانون بودجه کشور حذف شده است و صحبت‌های رئیس اداره سرمایه انسانی سرباز ستاد کل نیروهای مسلح در ابتدای سال نشان می‌دهد که آنها از این قانون رضایت نداشتند. امیر غلامرضا رحیمی‌پور گفته بود این قانون سبب شد تا تعداد غایبان سربازی در طول سه سال به دو برابر افزایش پیدا کند و ما در‌حال‌حاضر حدود دو‌میلیون‌و ۹۰۰ هزار مشمول غایب داریم. «فروش سربازی» و «جریمه برای سربازان فراری» دو راهکاری بود که تاکنون فرصت عملیاتی‌شدن پیدا کرده و حداقل رضایت نسبی بخشی از جامعه را فراهم کرده بود. این رضایت و انعطاف قانون‌گذاران برای دوره خدمت سربازی باعث شده تا از آذر سال گذشته از طرف مشمولین غایب،
دانشجویان و جوانان، سه کارزار «درخواست لغو سربازی اجباری» شکل بگیرد و بیش از 200 هزار نفر آن را امضا کنند. در یکی از این درخواست‌ها که در سایت کارزار به ثبت رسیده، خطاب به رئیس مجلس این‌گونه آمده است: «با توجه به مشکلات اقتصادی پیش‌آمده و بالارفتن هزینه زندگی مردم از شما ریاست محترم مجلس تقاضا داریم در قانون سربازی اجباری تجدیدنظر کرده و بعد از حدود صد سال آن را لغو و سربازی حرفه‌ای را با طرح دریافت مالیات از مشمولان غایب و کسانی که متقاضی رفتن به سربازی نیستند، اجرا کنید که مفاد اصلی این طرح، افزایش حقوق سربازان و اختیاری‌شدن خدمت سربازی است؛ به گونه‌ای که خدمت از حالت اجباری خارج می‌شود؛ اما اگر فردی به هر دلیلی به خدمت اعزام نشود، باید هزینه و مالیات تأمین را بپردازد». همچنین در ادامه خطاب به محمدباقر قالیباف آمده است: «افراد معاف‌شده با این طرح به نسبت دریافت خدمات، مالیات پرداخت می‌کنند که در این مورد عدالت رعایت می‌شود و حق دهک ضعیف جامعه ضایع نمی‌شود. همچنین با اجرای این طرح مشکلات نزدیک به سه‌میلیون نفر مشمول غایب که از بسیاری از خدمات اجتماعی محروم هستند، حل شده و دغدغه سربازی از دوش بسیاری از
جوانان کشورمان برداشته می‌شود که خود تبعات مثبتی در جامعه خواهد داشت. مطمئنا حل مشکلات مردم در عصر حاضر از تاریخ کشورمان می‌تواند باعث اتحاد و همبستگی بیشتری در برابر دشمنان خارجی و پایبندی به نظام مقدس جمهوری اسلامی شود؛ بنابراین امیدواریم نمایندگان محترم مجلس نیز با طرح فوق موافقت کنند».
شعار جذاب انتخاباتی
این درخواست چنان مهم و جذاب بود که پیش از انتخابات سیزدهمین دوره ریاست‌جمهوری، دو نفر از نامزدهای صندلی ریاست دولت به موضوع لغو سربازی اجباری واکنش نشان دهند. امیرحسین قاضی‌زاده‌هاشمی که در آن زمان نایب‌رئیس مجلس بود، در توییتی نوشت: «باید سربازی اجباری جمع شده و نیروهای متخصص نظامی برای حراست از امنیت و اقتدار کشور استخدام شوند؛ وجود سه میلیون مشمول غایب نشان‌دهنده ناکارآمدی مدل فعلی است. در شرایط جنگ اقتصادی باید از توان جوانان برای سازندگی و جهش تولید استفاده کنیم؛ نسل جوان سربازان خط مقدم این جنگ هستند». بعد از او، محسن رضایی نیز که در آن زمان دبیر مجمع تشخیص مصلحت نظام بود و در سال‌های جنگ فرماندهی سپاه را برعهده داشت، در توییتی به این موضوع پرداخت و نوشت: «سال‌ها پیش درباره جایگزینی سربازی حرفه‌ای با سربازی اجباری طرح مناسبی ارائه کردم، پیشنهاد می‌کنم این طرح به‌روزرسانی و با حمایت مجلس عملیاتی شود». فروردین ماه نیز، 29 نماینده مجلس طرحی تحت عنوان «اصلاح قانون خدمت وظیفه عمومی» را به هیئت‌رئیسه دادند که در آن درخواست حذف خدمت سربازی اجباری و تبدیل آن به سربازی حرفه‌ای را داشتند. براساس این طرح جوانان
داوطلب به‌صورت اصطلاحا حرفه‌ای وارد نیروهای مسلح می‌شوند و پس از آموزش کامل دوره‌های مربوطه انجام وظیفه کنند و مشمولانی که علاقه به حضور در نیروهای مسلح ندارند، هزینه آن را پرداخت خواهند کرد. حسن شجاعی علی‌آبادی، عضو کمیسیون اصل 90 نیز خبر داده بود که مجلس براساس اصول 71، 76، 84، 86 و... قانون اساسی به دنبال حذف سربازی اجباری است. هرچند سردار ابوالفضل شکارچی، سخنگوی ارشد نیروهای مسلح، در همان روزها اعلام کرد که با کسری سرباز مواجه هستیم و امکان حذف خدمت سربازی وجود ندارد.
نتیجه امضا تاکنون: افزایش حقوق
با‌این‌حال شواهد و پیگیری‌ها نشان می‌دهد با اینکه «لغو سربازی اجباری» از موضوعات حاکمیتی محسوب می‌شود اما از دستور کار مراجع ذی‌صلاح کنار گذاشته نشده یا حداقل درصدد تلطیف شرایط آن هستند و بر روی آن مطالعه می‌کنند. یکی از این موارد که در ابتدای امسال از سوی ستاد کل نیروهای مسلح در مجلس مطرح شد و انجام گرفت، افزایش حقوق سربازان بود تا جایی که حقوق سربازان صفر دو‌برابر شد و به حدود یک‌میلیون تومان رسید و سربازان با مدرک پزشکی تا سه‌میلیون تومان نیز دریافتی دارند که حداقل سربازان زیر پرچم را خوشحال کرد. در‌هر‌حال باید به این نکته نیز توجه داشت که ایران مرزهای طولانی دارد که برای محافظت از آن نیاز به سرباز است، پس طبیعی است تغییرات در قوانین خدمت سربازی نیاز به اقدامات گام‌به‌گام و تدریجی دارد تا بحث «سربازی حرفه‌ای» به‌صورت استاندارد اجرائی شود. قطعا حذف سربازی اجباری اتفاقی نیست که یک‌شبه قابل حل باشد و طرح‌های این‌چنین یا ایده‌های جایگزین به دلیل ماهیت نظامی آن به‌صورت محرمانه دنبال می‌شود. هم‌اکنون 123 کشور در جهان «سربازی اجباری» را حذف کرده‌اند و کمتر از 20 کشور هستند که پسران خود را به مدت دو سال به
خدمت نظام وظیفه فرا می‌خوانند. حال باید دید با بالارفتن کلیک‌های صورت‌گرفته برای جمع‌آوری امضا در کارزار «حذف سربازی اجباری» راهی باز خواهد شد تا دو سال از دوران طلایی پسران ایرانی در مسیر مد‌نظر خودشان طی شود یا مجبور خواهند بود در سنین پیری با بازگویی خاطرات دوران سربازی، نوه‌های خود را سرگرم کنند.
حسین بیدگلی: یکی از بزرگ‌ترین دغدغه‌های پسران ایران، 96ساله شده است؛ رفتن به سربازی. براساس آمار غیر‌رسمی حدود یک‌میلیون‌و 400 هزار نفر در‌حال گذراندن دوره سربازی هستند که رقم کمی محسوب نمی‌شود. اما داستان سربازی از کجا وارد زندگی پسران ما شد. سال 1303 بود که رضاخان لایحه «خدمت اجباری نظام وظیفه» را که 36 ماده بود، به مجلس چهارم شورای ملی تقدیم و یک سال بعد نیز مجلس در شانزدهم خرداد آن را تصویب کرد و این‌گونه بود که مردان بالای 18 سال ایرانی مکلف شدند دو سال سرباز نظام باشند که به «اجباری» معروف شد. از همان روزها «ترک خانواده»، «گذران دوره‌های سخت آموزش» و «دوری از محل زندگی» از مکافات‌های دوره سربازی بود تا اینکه در سال 59، جنگ ایران و عراق پیش آمد و جنگ با دشمن نیز به آن اضافه شد و «فرار» از سربازی و میدان جنگ که از متداول‌ترین اتفاقات دوره جنگ بود، به دغدغه‌های خدمت سربازی اضافه شد.
قانونی که دو بار خم شد
البته وضع به این صورت نماند و با قبول قطع‌نامه 598 سازمان ملل در سال 1367 و صلح دو کشور، مسئولان را به صرافت انداخت تا قوانین جدیدی برای خدمت سربازی وضع کنند. آذر سال 1377، قانون «خرید خدمت» اجرا شد و مشمولان اجازه پیدا کردند با پرداخت مبلغی از سربازی در زمان صلح معاف شوند. همای اقبال بر روی شانه حدود 350 هزار پسری که وضع مالی بهتری داشتند و مشمول این قانون می‌شدند، نشست و آنها از دو سال سربازی معاف شدند و تاکنون نیز جنگی نشده تا فراخوانده شوند.
قانون خرید خدمت اما دوام نداشت و حذف شد تا اینکه دولت حسن روحانی قصد کرد تا به مشمولانی که بیش از پنج سال غیبت داشتند، اجازه دهد تا با پرداخت جریمه نقدی، کارت پایان خدمت دریافت کنند. در نهایت با مخالفت ستاد کل نیروهای مسلح و تصویب مجلس این امکان برای مشمولانی که هشت سال از فرارشان می‌گذشت، فراهم شد تا بتوانند براساس میزان تحصیلات و پرداخت جریمه 10 تا 50 میلیون تومانی از سد بزرگ خدمت سربازی عبور کنند؛ هرچند این مورد نیز فعلا از قانون بودجه کشور حذف شده است و صحبت‌های رئیس اداره سرمایه انسانی سرباز ستاد کل نیروهای مسلح در ابتدای سال نشان می‌دهد که آنها از این قانون رضایت نداشتند. امیر غلامرضا رحیمی‌پور گفته بود این قانون سبب شد تا تعداد غایبان سربازی در طول سه سال به دو برابر افزایش پیدا کند و ما در‌حال‌حاضر حدود دو‌میلیون‌و ۹۰۰ هزار مشمول غایب داریم. «فروش سربازی» و «جریمه برای سربازان فراری» دو راهکاری بود که تاکنون فرصت عملیاتی‌شدن پیدا کرده و حداقل رضایت نسبی بخشی از جامعه را فراهم کرده بود. این رضایت و انعطاف قانون‌گذاران برای دوره خدمت سربازی باعث شده تا از آذر سال گذشته از طرف مشمولین غایب،
دانشجویان و جوانان، سه کارزار «درخواست لغو سربازی اجباری» شکل بگیرد و بیش از 200 هزار نفر آن را امضا کنند. در یکی از این درخواست‌ها که در سایت کارزار به ثبت رسیده، خطاب به رئیس مجلس این‌گونه آمده است: «با توجه به مشکلات اقتصادی پیش‌آمده و بالارفتن هزینه زندگی مردم از شما ریاست محترم مجلس تقاضا داریم در قانون سربازی اجباری تجدیدنظر کرده و بعد از حدود صد سال آن را لغو و سربازی حرفه‌ای را با طرح دریافت مالیات از مشمولان غایب و کسانی که متقاضی رفتن به سربازی نیستند، اجرا کنید که مفاد اصلی این طرح، افزایش حقوق سربازان و اختیاری‌شدن خدمت سربازی است؛ به گونه‌ای که خدمت از حالت اجباری خارج می‌شود؛ اما اگر فردی به هر دلیلی به خدمت اعزام نشود، باید هزینه و مالیات تأمین را بپردازد». همچنین در ادامه خطاب به محمدباقر قالیباف آمده است: «افراد معاف‌شده با این طرح به نسبت دریافت خدمات، مالیات پرداخت می‌کنند که در این مورد عدالت رعایت می‌شود و حق دهک ضعیف جامعه ضایع نمی‌شود. همچنین با اجرای این طرح مشکلات نزدیک به سه‌میلیون نفر مشمول غایب که از بسیاری از خدمات اجتماعی محروم هستند، حل شده و دغدغه سربازی از دوش بسیاری از
جوانان کشورمان برداشته می‌شود که خود تبعات مثبتی در جامعه خواهد داشت. مطمئنا حل مشکلات مردم در عصر حاضر از تاریخ کشورمان می‌تواند باعث اتحاد و همبستگی بیشتری در برابر دشمنان خارجی و پایبندی به نظام مقدس جمهوری اسلامی شود؛ بنابراین امیدواریم نمایندگان محترم مجلس نیز با طرح فوق موافقت کنند».
شعار جذاب انتخاباتی
این درخواست چنان مهم و جذاب بود که پیش از انتخابات سیزدهمین دوره ریاست‌جمهوری، دو نفر از نامزدهای صندلی ریاست دولت به موضوع لغو سربازی اجباری واکنش نشان دهند. امیرحسین قاضی‌زاده‌هاشمی که در آن زمان نایب‌رئیس مجلس بود، در توییتی نوشت: «باید سربازی اجباری جمع شده و نیروهای متخصص نظامی برای حراست از امنیت و اقتدار کشور استخدام شوند؛ وجود سه میلیون مشمول غایب نشان‌دهنده ناکارآمدی مدل فعلی است. در شرایط جنگ اقتصادی باید از توان جوانان برای سازندگی و جهش تولید استفاده کنیم؛ نسل جوان سربازان خط مقدم این جنگ هستند». بعد از او، محسن رضایی نیز که در آن زمان دبیر مجمع تشخیص مصلحت نظام بود و در سال‌های جنگ فرماندهی سپاه را برعهده داشت، در توییتی به این موضوع پرداخت و نوشت: «سال‌ها پیش درباره جایگزینی سربازی حرفه‌ای با سربازی اجباری طرح مناسبی ارائه کردم، پیشنهاد می‌کنم این طرح به‌روزرسانی و با حمایت مجلس عملیاتی شود». فروردین ماه نیز، 29 نماینده مجلس طرحی تحت عنوان «اصلاح قانون خدمت وظیفه عمومی» را به هیئت‌رئیسه دادند که در آن درخواست حذف خدمت سربازی اجباری و تبدیل آن به سربازی حرفه‌ای را داشتند. براساس این طرح جوانان
داوطلب به‌صورت اصطلاحا حرفه‌ای وارد نیروهای مسلح می‌شوند و پس از آموزش کامل دوره‌های مربوطه انجام وظیفه کنند و مشمولانی که علاقه به حضور در نیروهای مسلح ندارند، هزینه آن را پرداخت خواهند کرد. حسن شجاعی علی‌آبادی، عضو کمیسیون اصل 90 نیز خبر داده بود که مجلس براساس اصول 71، 76، 84، 86 و... قانون اساسی به دنبال حذف سربازی اجباری است. هرچند سردار ابوالفضل شکارچی، سخنگوی ارشد نیروهای مسلح، در همان روزها اعلام کرد که با کسری سرباز مواجه هستیم و امکان حذف خدمت سربازی وجود ندارد.
نتیجه امضا تاکنون: افزایش حقوق
با‌این‌حال شواهد و پیگیری‌ها نشان می‌دهد با اینکه «لغو سربازی اجباری» از موضوعات حاکمیتی محسوب می‌شود اما از دستور کار مراجع ذی‌صلاح کنار گذاشته نشده یا حداقل درصدد تلطیف شرایط آن هستند و بر روی آن مطالعه می‌کنند. یکی از این موارد که در ابتدای امسال از سوی ستاد کل نیروهای مسلح در مجلس مطرح شد و انجام گرفت، افزایش حقوق سربازان بود تا جایی که حقوق سربازان صفر دو‌برابر شد و به حدود یک‌میلیون تومان رسید و سربازان با مدرک پزشکی تا سه‌میلیون تومان نیز دریافتی دارند که حداقل سربازان زیر پرچم را خوشحال کرد. در‌هر‌حال باید به این نکته نیز توجه داشت که ایران مرزهای طولانی دارد که برای محافظت از آن نیاز به سرباز است، پس طبیعی است تغییرات در قوانین خدمت سربازی نیاز به اقدامات گام‌به‌گام و تدریجی دارد تا بحث «سربازی حرفه‌ای» به‌صورت استاندارد اجرائی شود. قطعا حذف سربازی اجباری اتفاقی نیست که یک‌شبه قابل حل باشد و طرح‌های این‌چنین یا ایده‌های جایگزین به دلیل ماهیت نظامی آن به‌صورت محرمانه دنبال می‌شود. هم‌اکنون 123 کشور در جهان «سربازی اجباری» را حذف کرده‌اند و کمتر از 20 کشور هستند که پسران خود را به مدت دو سال به
خدمت نظام وظیفه فرا می‌خوانند. حال باید دید با بالارفتن کلیک‌های صورت‌گرفته برای جمع‌آوری امضا در کارزار «حذف سربازی اجباری» راهی باز خواهد شد تا دو سال از دوران طلایی پسران ایرانی در مسیر مد‌نظر خودشان طی شود یا مجبور خواهند بود در سنین پیری با بازگویی خاطرات دوران سربازی، نوه‌های خود را سرگرم کنند.