نور حنوکا؛ تأملی بر عدالت و انسانیت در جهان

فرهاد  افلاکیان-وکیل، حقوق‌دان و روزنامه‌نگار ایرانی‌کلیمی:  به‌عنوان یک حقوق‌دان و روزنامه‌نگار در طول دو دهه فعالیت، همواره تلاش کرده‌ام هویت را نه به‌عنوان یک پدیده ایستا، بلکه در تقاطع تجربه‌های زیست‌شده، مسئولیت حقوقی و اخلاقی و چارچوب‌های تاریخی تحلیل کنم. حنوکا برای من فراتر از یک آیین سنتی است؛ این آیین نمایانگر معجزه‌ای است که قدرت حفظ نور و عدالت را در شرایط دشوار نشان می‌دهد و یادآوری می‌کند که هر فرد می‌تواند در حوزه کاری، اجتماعی و حقوقی خود گام‌های کوچک اما مؤثر برای ترویج عدالت بردارد. نوشتار حاضر با هدف جلب توجه فعالان حقوق بشر و افراد دغدغه‌مند جهانی نسبت به اهمیت عدالت و پرهیز از خشونت نوشته شده است. حنوکا یا جشن اخلاص، یادمان تاریخیِ بازگشایی معبد مقدس و پیروزی نمادین روشنایی بر تاریکی است؛ جشنی که در آن، تداوم معجزه‌آسای نور در شمعدانی کوچک، به نمادی از امید، تاب‌آوری معنوی و حفظ هویت فرهنگی در اعصار متمادی بدل شد. این واقعه که در سنت دیرین یهودیان به «جشن اخلاص» و «فروغ» شناخته می‌شود، بیش از هر چیز یادمانِ صیانت از حقیقت و کرامت انسانی در برابر تندبادهای زمانه است. این آیین نه بر پایه روایت‌های قدرت‌طلبانه، بلکه بر محور معجزه پایداریِ یک «نور» استوار است؛ معجزه‌ای که می‌گوید شعله‌ای کوچک از حق‌طلبی، اگر با خلوص و اصالت همراه باشد، می‌تواند فراتر از محاسبات مادی، تداوم یابد و سیاهی را بشکافد.

معجزه این واقعه - روشن‌ماندن یک شعله کوچک در زمانه‌ای سخت - نماد تاب‌آوری‌ای است که نه بر زور و غلبه، بلکه بر پایبندی به عقل، اخلاق و قانون استوار است. این نور به ما یادآوری می‌کند که عدالت و مسئولیت اخلاقی–حقوقی، چه در سطح فردی و اجتماعی و چه در عرصه بین‌المللی، نیازمند مراقبت مستمر است و بی‌توجهی به آن می‌تواند به تضعیف حاکمیت قانون، گسترش نابرابری و نقض حقوق بنیادین انسان‌ها بینجامد. در این چارچوب، تجربه تاریخی جامعه ایرانیان یهودی را می‌توان بخشی از سرمایه اخلاقی و مدنی ایران و جهان معاصر دانست. این تجربه نشان‌دهنده تداوم مشارکت مدنی، حفظ نهادهای فرهنگی و حضور فعال در زندگی شهری و اقتصادی است. از منظر حقوق اجتماعی و تحلیل تاریخی، این مسیر گواهی است بر این حقیقت که چگونه یک جامعه می‌تواند بدون توسل به خشونت و تنها با تکیه بر ابزار قانون و موازین اخلاقی، پایداری خود را تضمین کند. این جامعه‌ کوچک اما اثرگذار، با پیشینه‌ای چند هزار ساله، نمونه‌ای زنده از توان هم‌زیستی و الگویی عینی از همکاری سازنده‌ فرهنگی در بستر تاریخ است. حنوکا نه‌تنها روایت رهایی در برابر محدودیت‌های تحمیلی است، بلکه میراثی است که مسئولیت اخلاقی و حقوقی مضاعفی بر دوش نسل‌های یهودی امروز می‌گذارد. جامعه یهودیان، با حافظه تاریخی که از خشونت و تبعیض دارد، بیش از هر زمان موظف است مراقبت کند تا این میراث معنوی و حافظه رنج، هرگز به دستاویزی برای تضییع حقوق دیگران بدل نشود. هویت یهودی نباید بهانه‌ای برای توجیه رفتارهای ناعادلانه باشد؛ بلکه برعکس، باید سرلوحه‌ای برای پایبندی مطلق به عدالت و رعایت حقوق همه انسان‌ها قرار گیرد. چنین رویکردی نه‌تنها از بازتولید چرخه‌های بی‌عدالتی جلوگیری می‌کند، بلکه ساحتِ آیین و ایمان را از تبدیل‌شدن به ابزاری برای اهداف غیرانسانی، مصون می‌دارد.

این مفهوم در تقارن معنای حنوکا با شب یلدا و کریسمس نیز تجلی یافته است؛ آیین‌هایی که هر یک با نمادپردازی خاص خود، از ایستادگی وجودی انسان در برابر تاریکی سخن می‌گویند. این سنت‌ها در یک نقطه بنیادین تلاقی دارند. یلدا روایتگر عبور از بلندترین شب سال در فرهنگ باستانی ایران است و باور به زایش نور در دل سیاه‌ترین لحظات زندگی را بیان می‌کند. کریسمس نویدبخش زایش امید و صلح و حنوکا یادآور پایداری نوری که خاموش نمی‌شود. وجه مشترک این سه آیین که همگی در آستانه انقلاب زمستانی و اوج تاریکی طبیعت جشن گرفته می‌شوند، این باور است که نور را ثمره اخلاق، پایداری بر ارزش‌های درونی و مسئولیت انسانی می‌دانند. به‌یقین این پیام برای تمام مروجان حقوق بشر و دغدغه‌مندان جهان که جهانی عاری از خشونت را می‌طلبند، راهنمایی روشن و نویدبخش است.

وقتی درباره خشونت و نقض عدالت سخن می‌گوییم، لازم است همه ابعاد آن را مورد توجه قرار دهیم؛ از خشونت آشکار جنگ تا فشارهای اقتصادی، محدودیت‌های حقوقی یا صلح تحمیلی که بر پایه گفت‌وگو و عدالت شکل نگرفته است. تکرار این آیین‌ها یادآور این حقیقت است که نور و عدالت تنها زمانی پایدار می‌مانند که بر کرامت انسانی و رعایت حقوق مبتنی باشند. امنیت و آرامش حقیقی، چه در سطح فردی و چه در سطح اجتماعی و بین‌المللی نه از طریق اجبار یا سلب اختیار بلکه از طریق احترام متقابل، اعتمادسازی، رعایت حقوق و گفت‌وگو حاصل می‌شوند و حتی در سخت‌ترین شرایط، می‌توان راهی مبتنی بر عقل، کرامت انسانی و قانون گشود؛ راهی که مانع بازتولید چرخه‌های تازه خشونت می‌شود، همان‌گونه که در شرایط کنونی نباید به تحریم‌های بین‌المللی علیه ایران بی‌تفاوت بود. بر اساس گزارش‌های رسمی سازمان ملل و نهادهای حقوق‌بشری مانند کمیته حقوق اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی (CESCR)، تحریم‌های اعمال‌شده، موجب محدودیت‌های جدی در دسترسی مردم به کالاهای اساسی، خدمات بهداشتی و فرصت‌های اقتصادی شده است. این فشارها نه تنها تأثیر مستقیم بر کیفیت زندگی مردم عادی داشته، بلکه نقض اصل عدالت اجتماعی و حقوق بشر اقتصادی و اجتماعی را به‌وضوح نشان می‌دهد. جامعه ایرانیان یهودی، به‌عنوان بخشی از کل جامعه، نیز از این محدودیت‌ها متأثر شده است؛ تجربه‌ای که نمونه‌ای ملموس از چگونگی تأثیر سیاست‌های تحریمی بر اقلیت‌ها و تقویت ضرورت رعایت حقوق انسانی و عدالت در سطح ملی و بین‌المللی به شمار می‌آید. این مستندات حقوقی، اهمیت پایبندی به عدالت و کرامت انسانی را در مواجهه با فشارها و تحریم‌ها تأکید می‌کنند و نشان می‌دهند که هر گونه اقدام سیاسی یا اقتصادی که حقوق مردم را محدود کند، اثرات بلندمدت بر پایداری اجتماعی و شکل‌گیری صلح دارد.

برای من، حنوکا امروز نه صرفا یادواره‌ای از گذشته، بلکه فرصتی برای بازاندیشی مسئولیت حقوقی و اخلاقی ما در زمان حال است. یلدا، حنوکا و کریسمس یادآور آن است که صلح پایدار نه با فشار و تحمیل، بلکه با کرامت انسانی، رعایت حقوق و گفت‌وگو شکل می‌گیرد. در جهانی که سکوت می‌تواند چرخه‌های خشونت را بازتولید کند، روشن‌کردن این شمع‌ها، نمادی از تعهد به آگاهی و مسئولیت‌پذیری است. امید است که انسان، جامعه و حتی جهان راهی تازه بیابند؛ راهی که بر عدالت، اخلاق و انسانیت استوار است و برای همه انسان‌ها، فارغ از هویت و جغرافیا، معنایی مشترک می‌آفریند، میراثی که می‌تواند برای نسل‌های آینده بیش از گذشته الهام‌بخش باشد.

آخرین مطالب منتشر شده در روزنامه شرق را از طریق این لینک پیگیری کنید.