رایگان‌بودن تحصیل تا دیپلم: قانون اساسی یا سیاست اجرائی؟
۱. وضعیت جهانی؛ چه کشورهایی قانونا تحصیل تا دیپلم را رایگان می‌دانند؟ بر‌اساس گزارش یونسکو، فقط حدود ۹۹ کشور در دنیا در قانون خود (عمدتا قانون اساسی) تصریح کرده‌اند که حداقل ۱۲ سال تحصیل رایگان فراهم می‌کنند.
به گزارش گروه رسانه‌ای شرق،
مجید طهرانیان*
۱. وضعیت جهانی؛ چه کشورهایی قانونا تحصیل تا دیپلم را رایگان می‌دانند؟
بر‌اساس گزارش یونسکو، فقط حدود ۹۹ کشور در دنیا در قانون خود (عمدتا قانون اساسی) تصریح کرده‌اند که حداقل ۱۲ سال تحصیل رایگان فراهم می‌کنند. داده‌های شبکه INEE نشان می‌دهد که در مجموع حدود ۱۴۹ کشور «حق آموزش» را در قانون اساسی ذکر کرده‌اند، اما گستره پوشش رایگان تا دیپلم کمتر است. در عین حال، ۱۶۱ کشور از طریق قوانین عادی یا سیاست‌های اجرائی (نه الزاما قانون اساسی) آموزش رایگان تا پایان متوسطه را تضمین کرده‌اند. از نظر پراکندگی قاره‌ای، اروپا و آمریکای شمالی بالاترین سهم را در کشورهایی دارند که تحصیل اجباری و رایگان تا پایان متوسطه را در قانون یا اجرا تضمین کرده‌اند. در آسیا-پاسیفیک، درصد کشورهایی که چنین تعهدی را در قانون اساسی خود دارند پایین‌تر است، هرچند در برخی موارد این حق از طریق سیاست‌های اجرائی عملی می‌شود. در کشورهای در حال توسعه، به‌ویژه در خاورمیانه و آفریقا، اغلب یا این حق در قانون اساسی تصریح نشده یا منابع اجرائی کافی برای تحقق آن وجود ندارد.
۲. وضعیت ایران؛ واقعیتی دشوار در مدرسه‌های ایرانی
در ایران، اصل ۳۰ قانون اساسی دولت را موظف کرده است که آموزش رایگان تا پایان متوسطه را فراهم کند. با این حال، به دلیل محدودیت شدید منابع، اجرای واقعی این اصل با چالش‌های جدی روبه‌رو است. ایران بیش از صد هزار مدرسه دارد و بسیاری از این مدارس با مشکلات جدی نگهداشت، کمبود تجهیزات و حتی ایمنی روبه‌رو هستند. ممنوعیت گرفتن هرگونه وجه از والدین برای تأمین نیازهای پایه، بدون ارائه منابع جایگزین، مدیران مدارس را در شرایط دشواری قرار داده است. آنها یا باید مدرسه را بدون استانداردهای حداقلی اداره کنند یا به روش‌های غیررسمی و گاه غیرشفاف کمک بگیرند که منجر به تبعیض پنهان بین دانش‌آموزان می‌شود. نتیجه این روند آن است که «رایگان‌بودن در قانون» در عمل به آموزش کم‌کیفیت و نابرابر تبدیل می‌شود، در حالی که فلسفه وجودی اصل ۳۰ جلوگیری از همین وضعیت است.
۳. تحلیل و پیشنهاد سیاستی؛ چگونه رایگان‌بودن را با کیفیت پیوند دهیم؟
بسیاری از کشورها، به‌ویژه در اروپا، از مدلی استفاده کرده‌اند که شهریه مدارس دولتی را صفر نگه می‌دارد، اما برای خدمات جانبی مانند کتاب، برنامه‌های فوق‌برنامه یا امکانات ویژه، سازوکار شفاف و داوطلبانه مشارکت والدین را تعریف کرده‌اند. این مدل، کیفیت را حفظ می‌کند و در عین حال عدالت را رعایت می‌کند.
پیشنهادهای اجرائی برای ایران
- ابلاغ یا اصلاح مقررات برای «شهریه صفر» در مدارس دولتی، با تعریف دقیق مصادیق هزینه‌های ممنوع و مجاز
- ایجاد چارچوب شفاف برای کمک‌های داوطلبانه والدین، شامل سقف مشخص، گزارش عمومی و ممنوعیت اجبار
- اختصاص منابع پایدار مانند درصدی از مالیات‌های خاص به صندوق ملی نگهداشت و تجهیز مدارس
- تعریف فرمول مشخص برای تقسیم هزینه‌های جاری و عمرانی بین دولت مرکزی، استان‌ها و شهرداری‌ها، مشابه الگوی ژاپن
- اتصال تخصیص بودجه به تحقق استانداردهای کیفیت، تا رایگان‌بودن به معنای بی‌کیفیت‌بودن نباشد.
جمع‌بندی
در‌حالی‌که ۹۹ کشور تحصیل تا دیپلم را به صورت قانونی تضمین کرده‌اند و بیش از ۱۶۱ کشور از طریق سیاست‌های اجرائی این کار را انجام می‌دهند، ایران از نظر قانونی در گروه نخست است اما از نظر اجرائی با کمبود منابع جدی روبه‌روست. هماهنگی بین تکلیف قانونی و واقعیت اجرائی، نیازمند ایجاد منابع پایدار، چارچوب شفاف کمک‌های مردمی و نظارت بر کیفیت است. فقط با چنین ترکیبی می‌توان اصل ۳۰ را از یک «حق روی کاغذ» به یک واقعیت عادلانه و با کیفیت در مدارس کشور تبدیل کرد.
* کارشناس آموزشی و مدیرکل اسبق مدارس غیردولتی کشور
آخرین مطالب منتشر شده در روزنامه شرق را از طریق این لینک پیگیری کنید.
