گزارش «شرق» از وضعیت تحصیل افغانستانی‌ها و آزارهای کلامی در دانشگاه بعد از شدت‌گرفتن سیاست اخراج
دانشجویان مهاجر زیر سایه طرد
دانشجویان می‌گویند به‌راحتی نمی‌توانند در خیابان رفت‌وآمد کنند، چون ممکن است پاسپورت‌هایشان گرفته شود و اخراجشان کنند. با‌این‌حال معاون امور دانشجویان خارجی سازمان امور دانشجویان می‌گوید تفاوتی بین دانشجوی ایرانی و خارجی نیست، همه آنها تحت حمایت‌اند
با تشدید اخراج مهاجران، وضعیت تحصیلی و شأن اجتماعی دانشجویان افغانستانی در ایران بیش از هر زمان دیگری در هاله‌ای از ابهام قرار گرفته است. بسیاری از آنها که با ارائه مدارک معتبر موفق به ثبت‌نام در دانشگاه‌های کشور شده‌اند، امروز زیر فشارهای اجتماعی و تهدیدهای ضمنی و آشکار، با خطر ترک تحصیل یا اخراج مواجه‌اند؛ دانشجویانی که برای تحصیل و آینده‌ای بهتر، ناگزیر به ترک وطن‌شان شدند و حالا در ایران نیز احساس ناامنی می‌کنند.
به گزارش گروه رسانه‌ای شرق،
فاطمه غریبی، محمدرضا بهران‌وند: با تشدید اخراج مهاجران، وضعیت تحصیلی و شأن اجتماعی دانشجویان افغانستانی در ایران بیش از هر زمان دیگری در هاله‌ای از ابهام قرار گرفته است. بسیاری از آنها که با ارائه مدارک معتبر موفق به ثبت‌نام در دانشگاه‌های کشور شده‌اند، امروز زیر فشارهای اجتماعی و تهدیدهای ضمنی و آشکار، با خطر ترک تحصیل یا اخراج مواجه‌اند؛ دانشجویانی که برای تحصیل و آینده‌ای بهتر، ناگزیر به ترک وطن‌شان شدند و حالا در ایران نیز احساس ناامنی می‌کنند. به‌ویژه پس از حمله اسرائیل به ایران و بازتاب گسترده نقش برخی اتباع افغانستانی در فعالیت‌های جاسوسی، فضای عمومی علیه مهاجران سنگین‌تر شده و دانشجویان نیز از این موج در امان نمانده‌اند. این وضعیت، ریشه در سیاست‌های مهاجرتی دولت پیشین دارد؛ دوره‌ای که با گشایش بی‌برنامه مرزها و ورود گسترده مهاجران همراه بود، بدون آنکه زیرساخت‌ها و برنامه‌ای برای آینده مهاجران تدارک دیده شود. بحرانی که حتی در دولت چهاردهم و پیش از آغاز جنگ نیز چاره‌اندیشی مؤثری برای آن نشد.
توهین با الفاظ رکیک در محیط دانشگاهی
مرجان، دانشجوی کارشناسی حقوق دانشگاه تهران، در گفت‌وگو با «شرق» از تجربه شخصی خود در این روزها می‌گوید. او که از دو‌سالگی در ایران بزرگ شده و در سال ۱۴۰۰ با کنکور وارد دانشگاه شده است، می‌گوید تا پیش از این هرگز با رفتار توهین‌آمیز یا نژادپرستانه‌ای مواجه نشده بود اما از زمان حمله اسرائیل به ایران، همه چیز تغییر کرد. او حتی توسط یکی از هم‌دانشکده‌ای‌هایش با الفاظ رکیکی مورد توهین قرار گرفته و با وجود اینکه اقامت دانشجویی دارد، پیامک‌های تهدیدآمیزی مبنی بر اینکه باید از کشور خارج شود، دریافت کرده است. مرجان ادامه می‌دهد: «دانشجویان افغانستانی با مشکلات زیادی مواجه شده‌اند؛ آنها حتی امکان اینکه بتوانند به‌راحتی در خیابان رفت‌وآمد کنند ندارند، چون بدون توجه به قانونی‌بودن حضورشان و داشتن اقامت دانشجویی، ممکن است پاسپورت‌هایشان گرفته شود و آنها را برای خروج از کشور راهی مرز کنند». او اضافه می‌کند حتی امکان استفاده از خدمات برخی بانک‌ها نیز برای افغانستانی‌ها وجود ندارد و کارمندان بانک‌ها بدون ارائه دلیل موجه و با لحنی تحقیرآمیز از ارائه خدمات به آنها سر باز می‌زنند.
آزارهای کلامی و تعقیب زنان
مرجان توضیح داد بسیاری از زنان افغانستانی و کودکان -به‌ویژه آنهایی که هزاره هستند- در این شرایط در خیابان‌ها مورد آزار کلامی و حتی تحت تعقیب قرار می‌گیرند: «چندین مورد اتفاق افتاده افرادی با موتور تا نزدیک خانه دنبالم کرده‌اند و فحش و ناسزا داده‌اند. حتی می‌بینم که بچه‌های افغانستانی که در کوچه بازی می‌کنند هم از طرف همسایه‌ها با برخوردهای خشونت‌آمیزی مواجه می‌شوند». این دانشجوی دانشگاه تهران با اشاره به ابعاد انسانی اخراج مهاجران می‌گوید با خروج مهاجران غیرمجاز مخالف نیست و اگر کشوری بخواهد حتی می‌تواند اتباع مجاز را هم اخراج کند، اما مسئله نحوه اخراج است؛ چون ممکن است در مرزها فجایع انسانی اتفاق بیفتد و مشکلات بسیاری در زمینه کمبود آب، غذا و لوازم بهداشتی ایجاد شود: «بسیاری از خانواده‌ها فرصت تخلیه منزل و پس‌گرفتن ودیعه را هم نداشتند و بعضی از صاحبخانه‌ها عمدا پول آنها را پس ندادند». در کنار تهدیدهای اجتماعی و امنیتی، دانشجویان افغانستانی با موانع ساختاری در نظام آموزشی و اقتصادی ایران نیز روبه‌رو هستند. بسیاری از آنها که با استعداد و تلاش در دانشگاه‌های برتر ایران پذیرفته شده‌اند، پس از فارغ‌التحصیلی با محدودیت‌های شدید شغلی و اداری مواجه می‌شوند. برای مثال فارغ‌التحصیلان افغانستانی اجازه فعالیت در مشاغل تخصصی مانند هیئت‌علمی یا مدیریت را ندارند و مجوزهای کار اغلب به مشاغل کارگری محدود می‌شود. حتی دانشجویانی که در شرکت‌های دانش‌بنیان موفق به نوآوری می‌شوند، با بوروکراسی پیچیده‌ای برای رسمیت‌یافتن موقعیت شغلی خود روبه‌رو هستند. همچنین اتباع افغانستانی از خدمات مالی اولیه مانند حساب‌های جاری یا دریافت وام محروم هستند و حتی کارت‌های بانکی آنها به‌طور مکرر به بهانه‌های اداری مسدود می‌شود. در نهایت هم با وجود سال‌ها زندگی و تحصیل در ایران، این دانشجویان از اقامت دائم محروم بوده و تمدید سالانه اقامت موقت، برنامه‌ریزی بلندمدت را برای آنها غیرممکن می‌کند.
راه سخت تمدید اقامت یک‌ساله
«عبدالباسط» یکی از دانشجویان افغانستانی است که در دانشگاه شریف تحصیل می‌کند. او از روند پیچیده دریافت و تمدید ویزای دانشجویی می‌گوید: «ویزای اولیه من فقط یک ماه اعتبار داشت، اما پس از ثبت‌نام در دانشگاه، به اقامت یک‌ساله تبدیل شد. با‌این‌حال، این اقامت سالانه باید تمدید شود و هر بار با دشواری‌های اداری همراه است». او درباره آینده مبهم پس از تحصیل توضیح می‌دهد: «اقامت دائم وجود ندارد و ویزای کاری بسیار سخت گرفته می‌شود. حتی اگر ویزای کاری یک یا دوساله ممکن باشد، فرایند آن مانند گذر از هفت‌خان رستم است. ویزای کاری سه‌ماهه هم به دلیل هزینه بالا و درآمد کم، عملا غیرقابل استفاده است». عبدالباسط با اشاره به فضای دانشگاه ادامه می‌دهد: «خوشبختانه در دانشگاه با رفتارهای توهین‌آمیز مواجه نشده‌ام، اما در جامعه گاهی برخوردهای متفاوتی تجربه می‌کنم».
دانشجویان افغانستانی با ویزای تحصیلی حمایت می‌شوند
در پی تشدید نگرانی‌ها درباره وضعیت دانشجویان افغانستانی در ایران، به‌ویژه پس از مواضع اخیر برخی نهادهای دولتی درباره مهاجران فاقد مجوز، عباس قنبری‌باغستان، عضو هیئت‌علمی دانشگاه تهران و معاون بورس و امور دانشجویان خارجی سازمان امور دانشجویان، در گفت‌وگو با «شرق» بر حمایت همه‌جانبه از این دانشجویان تأکید می‌کند. او در پاسخ به این پرسش که آیا سازمان امور دانشجویان برنامه‌ای برای حمایت از دانشجویان افغانستانی دارد، گفت: «بله، قطعا دانشجویانی که از کشور دوست و همسایه یعنی افغانستان با ویزای قانونی و دانشجویی در ایران مشغول به تحصیل هستند، با هیچ مشکلی برای ادامه تحصیل مواجه نخواهند شد. این دانشجویان مانند سایر دانشجویان خارجی تحت حمایت کامل سازمان امور دانشجویان و وزارت علوم هستند». او درباره وجود مواردی مبنی بر آزار یا تبعیض علیه برخی از دانشجویان افغانستانی نیز می‌گوید: «سازوکارهایی در سازمان امور دانشجویان و در خود دانشگاه‌ها برای مقابله با چنین برخوردهایی وجود دارد. هیچ فرقی بین دانشجوی ایرانی و غیرایرانی نیست و همه آنها تحت پوشش‌های صیانتی و حمایتی دانشگاه‌ها و نهادهای بالادستی از‌جمله سازمان امور دانشجویان قرار دارند». قنبری تأکید می‌کند در فضای دانشگاهی، به دلیل ماهیت علمی و آکادمیک محیط، معمولا نگاهی فرهنگی و تاریخی نسبت به اتباع خارجی، به‌ویژه اتباع افغانستانی وجود دارد و به همین دلیل چنین اتفاقاتی به صورت سازمان‌یافته رخ نداده است: «ممکن است موارد خاصی وجود داشته باشد که قطعا هم از سوی دانشگاه و هم توسط کارگروه پذیرش دانشجویان خارجی در سازمان امور دانشجویان مورد رسیدگی قرار می‌گیرد». او همچنین از تعامل گسترده سازمان امور دانشجویان با دانشگاه و حتی با سایر نهادهای بیرونی مانند وزارت امور خارجه، پلیس و وزارت اطلاعات برای حفظ امنیت و حمایت از دانشجویان خارجی خبر می‌دهد و درباره وضعیت خانواده‌های دانشجویان افغانستانی توضیح می‌دهد: «خانواده‌های دانشجویانی که ویزای قانونی خانواده دارند نیز مشمول حمایت هستند و می‌توانند از سازوکارهای موجود استفاده کنند و بهره‌مند شوند. همه این موارد در قانون پیش‌بینی شده است».
بازداشت دانشجوی افغانستانی
در حالی که مسئولان دانشگاهی مانند آقای قنبری تأکید می‌کنند که دانشجویان افغانستانی دارای مدارک معتبر تحت حمایت کامل نهادهای آموزشی قرار دارند، بازداشت «سارا گوهری»، دانشجوی مقطع کارشناسی رشته جامعه‌شناسی دانشگاه تهران در مرز تایباد، پرسش‌هایی جدی درباره اجرائی‌شدن این سیاست‌ها ایجاد کرده است. گوهری که با ویزای دانشجویی معتبر و به صورت کاملا قانونی در ایران تحصیل می‌کرد، در جریان اجرای سیاست‌های جدید مهاجرتی در مشهد بازداشت شده و رضا شفاخواه، وکیل پایه‌یک دادگستری، وکالت او را بر عهده گرفته است. این اتفاق در شرایطی رخ داده که دانشگاه تهران به عنوان قدیمی‌ترین و معتبرترین دانشگاه ایران، همواره از حضور دانشجویان بین‌المللی به‌ویژه از کشور افغانستان استقبال کرده است. بازداشت یک دانشجوی ثبت‌نام‌شده در این دانشگاه، نگرانی‌ها درباره تضمین‌های امنیتی برای دانشجویان خارجی را افزایش داده است. در حال حاضر، اطلاعات دقیقی از دلایل بازداشت، نهاد بازداشت‌کننده و شرایط نگهداری سارا گوهری در دسترس نیست. این نبود شفافیت، فضایی از نگرانی را در میان جامعه دانشجویان افغانستانی ایجاد کرده است.
امتیاز ۶ از ۱۰۰ در شاخص آزادی سیاسی
از زمان به قدرت رسیدن طالبان در افغانستان در مرداد 1400، تغییرات زیادی در حوزه آموزش این کشور رخ داد که بیش از همه وضعیت تحصیل زنان و دختران را تحت‌الشعاع قرار داد. محدودیت‌های ساختارمندی که بر تحصیل زنان و دختران اعمال شد، افغانستان را به تنها کشوری در جهان تبدیل کرد که در آن دختران از آموزش فراتر از سطح ابتدایی محروم‌اند. بر‌اساس گزارش یونسکو، تا سال ۲۰۲۵ حدود ۱.۵ میلیون دختر و زن جوان افغان از ادامه تحصیل بازمانده‌اند. از آن زمان موجی از مهاجرت افغانستانی‌ها به ایران شکل گرفت؛ البته شکل‌گیری این موج تنها به دلایل تحصیلی نبود و دلایل اقتصادی و سیاسی نیز نقش پررنگی داشتند. از نظر اقتصادی، مطابق آماری که در سال 2023 منتشر شد، درآمد سرانه هر افغانستانی، حدودا 30 دلار در ماه و کمتر از یک دلار در روز است و مطابق آمارهایی که در سال 2024 نهادهای بین‌المللی منتشر کردند، 85 درصد مردم افغانستان زیر خط فقر قرار دارند. از نظر سیاسی نیز مردم این کشور به‌شدت تحت سرکوب‌اند و هیچ‌گونه آزادی سیاسی در این کشور وجود ندارد. گزارش خانه آزادی در سال ۲۰۲۴ نیز نشان می‌دهد افغانستان از مجموع ۱۰۰ امتیاز شاخص آزادی سیاسی، تنها شش امتیاز کسب کرده است.
ورود گسترده افغانستانی‌ها به کشور در دولت سیزدهم
با آغاز به کار دولت سیزدهم، روند ورود و استقرار اتباع افغانستانی در ایران شتابی بی‌سابقه گرفت. بنا بر گزارش‌ها، در طول هزار روز فعالیت دولت سیزدهم، روزانه به‌طور میانگین دوهزار‌و ۵۰۰ تبعه افغانستانی فاقد مجوز، موفق به دریافت مدارک اقامتی شده‌اند؛ آماری که از «ساماندهی» گسترده مهاجران خبر می‌دهد، اما ابعاد و پیامدهای آن همچنان محل مناقشه است. نخستین برآورد رسمی از سوی احمد وحیدی، وزیر کشور، در تیرماه ۱۴۰۲ منتشر شد؛ او جمعیت مهاجران افغانستانی در ایران را بیش از پنج میلیون نفر اعلام کرد. با‌این‌حال، تنها چند ماه بعد، در مهرماه همان سال، مدیر پژوهش انجمن دیاران این عدد را بین شش تا هفت میلیون نفر تخمین زد. آبان‌ماه نیز در جریان تصویب کلیات طرح تشکیل «سازمان ملی مهاجرت» در مجلس، یکی از نمایندگان تعداد اتباع افغانستانی را حتی تا ۱۰ میلیون نفر برآورد کرد. اعدادی که هرکدام به‌گونه‌ای متفاوت، از فقدان شفافیت در سیاست‌گذاری و آماردهی در این حوزه حکایت می‌کند.
در همین چارچوب، دولت و مجلس تلاش کردند سازوکاری رسمی برای مدیریت این وضعیت تعریف کنند. تصویب طرح «سازمان ملی مهاجرت» در جریان بررسی لایحه برنامه هفتم توسعه، یکی از مهم‌ترین این اقدامات بود. مطابق این مصوبه، وزارت کشور موظف شد با همکاری دبیرخانه شورای عالی امنیت ملی، این سازمان را تشکیل داده و مسئولیت ساماندهی مهاجران و اتباع خارجی را بر عهده بگیرد. ابراهیم رئیسی، رئیس دولت سیزدهم، در همین رابطه تأکید کرده بود که برای همه اتباع باید شناسه ایجاد شود و هیچ تبعه‌ای نباید بدون شناسه در کشور حضور داشته باشد. به گفته او، این شناسه‌ها باید برای مدیریت اطلاعات هویتی و احوال شخصیه مهاجران در اختیار نهادهای ذی‌ربط قرار گیرد.
با‌این‌حال، در حالی که مسئولان دولتی مدعی‌اند تمرکز این طرح‌ها بر مهاجرانی است که از مسیر قانونی وارد کشور شده‌اند، روزنامه جوان در گزارشی اعلام کرده بود که تنها در دو سال، دولت سیزدهم به بیش از ۲.۵ میلیون مهاجر غیرقانونی مدارک اقامتی داده است؛ داده‌ای که شاید بیش از هر چیز نشان می‌دهد ساماندهی مهاجران برای دولت سیزدهم در عمل معنایی جز اعطای گسترده اقامت به اتباع بدون مجوز نداشته است.
چرخش سیاست‌ها در دولت چهاردهم
از ابتدای روی کار آمدن دولت چهاردهم، سیاست‌های مهاجرتی ایران در‌خصوص افغانستانی‌ها دستخوش دگرگونی‌های بسیاری شده است و بسیاری از مسئولان دولت صحبت‌هایی درباره طرد مهاجران به میان آورده‌اند. پس از حمله اسرائیل به ایران و شناسایی و اعترافات تعدادی از جاسوس‌های افغانستانی موساد، این صحبت‌ها شدت گرفت و سیاست‌های دولت منوط بر اخراج و طرد مهاجران افغانستانی به شکل جدی‌تری پیگیری شد. همچنین این اتفاق موجب تحریک احساسات بسیاری از ایرانیان شد و خشم آنها نسبت به مهاجران در فضای اجتماعی نیز بازتاب گسترده‌ای داشت؛ بسیاری از کاربران ایرانی در شبکه‌های مجازی مانند ایکس (توییتر سابق) با ثبت هشتگ «اخراج-افغانی-مطالبه-ملی» خواسته خود در این زمینه را بیان کردند.
نادر یاراحمدی، رئیس مرکز امور اتباع و مهاجران خارجی وزارت کشور، در این خصوص توضیح داده است: «خروج مهاجران افغانستانی از ابتدای سال جاری تاکنون نسبت به مدت زمان مشابه سال قبل، دو برابر افزایش داشته است. از ابتدای امسال تاکنون بیش از ۷۷۲ هزار مهاجر افغانستانی از طریق گذرگاه‌های مرزی دوغارون، میلک و ماهیرود به کشور خود بازگشته‌اند که این عدد در مقایسه با سال گذشته
۳۵۰ هزار نفر افزایش یافته است». او که روز جمعه 20 تیرماه در مرز دوغارون شهرستان تایباد حضور یافته بود، همچنین افزوده است: «۱5 تیرماه ۱۴۰۴ آخرین مهلت قانونی اعتبار برگه‌های سرشماری اتباع است و طبق قانون، حدود سه‌میلیون‌و ۱۰۰ هزار مهاجر افغانستانی فاقد مجوز باید خاک ایران را ترک کنند. ما در دیدارهای رسمی و غیررسمی با مقامات افغانستان، تضمین گرفته‌ایم که اتباع اخراج‌شده دوباره وارد ایران نشوند».
همچنین اسکندر مؤمنی، وزیر کشور دولت چهاردهم، در دومین نشست سراسری استانداران در سال 1404 که در ساختمان وزارت کشور برگزار شد، با اشاره به مطالبات مردم در حوزه اتباع خارجی گفت: «سال گذشته بیش از یک‌میلیون‌و 200 هزار نفر از اتباع غیرمجاز بازگردانده شدند. ظرفیت ما در پذیرش اتباع با وجود اشتراکات فرهنگی و تاریخی، مشخص و محدود است و امیدواریم با همراهی سازمان ملی مهاجرت، ساماندهی اتباع غیرمجاز که در دستور کار مجلس شورای اسلامی نیز قرار گرفته است، در کمترین زمان ممکن به مراحل نهایی خود برسد».
آخرین اخبار روزنامه را از طریق این لینک پیگیری کنید.
