کاشان و تمدن سیلک در معرض زلزله

با زمین‌لرزه اول فروردین 1404 در نزدیکی جزن، در شهرستان نطنز در جنوب کاشان و رخداد چندین پس‌لرزه در همان محدوده، توجه مجددی به خطر و ریسک زلزله در محدوده کاشان ضروری است. تمدن سیلک، در تپه سیلک که در محدوده شهری کاشان امروزی قرار گرفته یکی از قدیمی‌ترین مراکز شهری در فلات ایران بوده است. این تمدن که از حدود شش هزار تا ۵۰۰ سال پیش از میلاد مسیح شکوفا بوده از دوران نوسنگی تا عصر آهن با نمادهای پیشرفت در سفالگری، متالورژی و معماری و یک زیگورات تعریف شده است. این مکان که به سیلک اول (نوسنگی، شش هزار تا پنج هزار و ۵۰۰ سال پیش از میلاد مسیح) تا سیلک ششم (عصر آهن، هزار تا ۵۰۰ سال پیش از میلاد مسیح) تقسیم می‌شود، منعکس‌کننده تکامل صنایع دستی، به‌ویژه در سفال‌های منقوش و ابزارهای مسی است. عصر آهن یک دوره تاریخی مهم است که با ظهور و گسترش استفاده از آهن برای ابزار و سلاح، پس از عصر برنز است. حدود هزار و ۲۰۰ سال پیش از میلاد، پس از فروپاشی اواخر عصر برنز آغاز شد.

زیگورات سیلک حدود سه هزار سال پیش از میلاد مسیح ساخته شد. کاوش‌های رومن گیرشمن (دهه ۱۹۳۰) و بعدها تیم‌های ایرانی-فرانسوی، دیوارهای فروریخته، لایه‌های جابه‌جاشده و لایه‌های ترک ناگهانی را آشکار کرد که نشان‌دهنده زلزله است. فرض بر این است که یک زلزله بزرگ در حدود پایان هزاره سوم پیش از میلاد (حدود دو هزار پیش از میلاد) سیلک چهارم را ویران کرده، به زیرساخت‌ها آسیب رسانده و سامانه‌های اجتماعی-اقتصادی را مختل کرده است. زلزله زوال را تسریع کرده ولی عوامل دیگری مانند تغییرات اقلیمی، تهاجمات گروه‌های مختلف هند و اروپایی و تغییرات مسیر تجاری در متروکه‌شدن سیلک تا سال 1000 پیش از میلاد نقش داشتند. فرهنگ‌های بعدی، مانند عیلامی‌ها و مادها، میراث سیلک را جذب کردند. تپه سیلک که در قرن نوزدهم دوباره کشف شد، اکنون یک مکان باستان‌شناسی کلیدی است و آثار باستانی آن در موزه‌هایی مانند لوور و موزه ملی ایران به نمایش گذاشته شده است.

گسل کاشان قطعه گسله‌ای به طول حدود 88 کیلومتر و بخشی از سامانه گسله قم-زفره است که در مجاورت کاشان قرار دارد و از کنار محوطه تپه سیلک می‌گذرد. سازوکار آن فشاری، با مؤلفه امتدادلغز راستگرد است. نزدیکی تپه سیلک به این گسل، آن را به مظنون اصلی زلزله (زلزله‌هایی) تبدیل می‌کند که به این محوطه آسیب رسانده‌اند. در سده‌های اخیر مهم‌ترین رخداد شدید زمین‌لرزه ۱۷۷۸ کاشان با بزرگای برآوردشده 6.0 است که به احتمال فراوان به جنبایی همین گسله کاشان مربوط است. این رخداد در ۱۵ دسامبر ۱۷۷۸، جان حدود هشت هزار نفر را در شهر کاشان گرفت و تقریبا تمام خانه‌ها، ساختمان‌های اصلی و قلعه‌های شهر و برج و باروهای قلعه جلالی را ویران کرد، اما به دستور کریم‌خان، قلعه توسط عبدالرزاق‌خان، فرماندار کاشان، دوباره تعمیر شد و دو دروازه به پنج دروازه قلعه اضافه شد.

زلزله باستانی سیلک - حدود دو هزار سال پیش از میلاد - با زوال سیلک IV هم‌زمان است. هنوز هیچ مطالعه‌ای درباره ترانشه‌ها به‌طور قطعی رویداد حدود دو هزار سال پیش از میلاد را به گسل کاشان مرتبط نکرده است. تعیین دوره بازگشت زلزله‌های بزرگ روی گسل کاشان یا گسله‌های سامانه گسله قم-زفره تاکنون به دلیل دردسترس‌نبودن داده‌های دیرینه‌لرزه‌شناسی و مقیاس‌های زمانی طولانی، همچنان چالش‌برانگیز است. با این حال، از رفتار زمین‌ساخت منطقه‌ای و لرزه‌خیزی تاریخی، می‌توان به برآوردهایی رسید. هیچ زلزله بزرگ دیگری که به طور قطعی در تاریخ ثبت شده، به گسل کاشان مرتبط نشده است. سامانه گسل قم-زفره (مرتبط با لرزه‌خیزی کاشان) احتمالا برای رویدادهای با بزرگی 7 یا بیشتر از 7، فواصل بازگشتی حدود چهار هزار سال دارد. از سوی دیگر رویدادهای کوچک‌تر با بزرگای ۶ تا ۶.۵ فراوان‌تر هستند و به طور بالقوه هر چندصد سال رخ می‌دهند. سوابق تاریخی در ایران نشان می‌دهد که زلزله‌ها گاهی اوقات به‌صورت خوشه‌ای رخ می‌دهند. توجه شود که شهر کاشان آسیب‌پذیر است.

آخرین زلزله شدید (۱۷۷۸) با بزرگای 6.0 حدود ۲۵۰ سال پیش رخ داده است. اگر دوره بازگشت برای چنین زمین‌لرزه‌ای حدود هزار سال در نظر گرفته شود، گسل ممکن است در حال حاضر در مرحله «بین‌لرزه‌ای متأخر» باشد و تنش در حال انباشته‌شدن باشد. خانه‌های تاریخی و بناهای خشتی تاریخی در شهر قدیمی کاشان همچنان بسیار آسیب‌پذیر هستند. برای تعیین سطح دقیق خطر لرزه‌ای و حفاری گسل کاشان برای شناسایی رویدادهای گسیختگی گذشته و زمان‌بندی آنها، پایش گسل‌ها بر پایه اندازه‌گیری تجمع کرنش فعلی برای اصلاح تخمین‌های نرخ لغزش گسل‌ها و کاوش در وقایع‌نامه‌های ایرانی -اسلامی برای زلزله‌های ثبت‌نشده قبل از ۱۷۷۸ لازم است به دقت انجام شود.

گسل کاشان با توجه به موقعیتش محتمل‌ترین نامزد برای زلزله‌ای است که تپه سیلک را ویران کرد. قرارگرفتن جمعیت و اموال در معرض زلزله بزرگ در امتداد گسل کاشان به دلیل نزدیکی گسل به شهر کاشان (با جمعیت حدود ۵۰۰ هزار نفر که برای سال 1404 برآورد می‌شود) و سکونتگاه‌های اطراف که جمعیت شهرستان به حدد 560 هزار نفر برآورد می‌شود - همراه با شهرنشینی سریع، زیرساخت‌های قدیمی و محله‌های تاریخی متراکم، آسیب‌پذیری را افزایش می‌دهد. روستاها و شهرهای کوچک‌تر (مانند فین، نوش‌آباد، قمصر)، سکونتگاه‌های غیررسمی یا خانه‌های بنایی غیرمستحکم و مدارس، بیمارستان‌ها و بازارها از مهم‌ترین عناصر آسیب‌پذیری کاشان هستند. حدود ۳۰ تا ۴۰ درصد از ساختمان‌های کاشان، خانه‌های خشتی یا گلی تاریخی هستند که در هنگام لرزش‌های شدید بسیار آسیب‌پذیرند. حداقل هزار مکان تاریخی، از جمله تپه سیلک، باغ فین و مساجد چندصد ساله، با آسیب‌های جبران‌ناپذیری روبه‌رو هستند.

آسیب به اماکن تاریخی می‌تواند بخش گردشگری را که سالانه حدود یک میلیون بازدیدکننده جذب می‌کند، ویران کند. ترکیدن خطوط لوله گاز در مناطق مسکونی می‌تواند آتش‌سوزی‌های غیرقابل کنترلی را شعله‌ور کند. برای برنامه‌های مقاوم‌سازی، اولویت‌بندی برای سازه‌های مهم و ساختمان‌های خشتی تاریخی و زیرساخت‌های حیاتی (مانند بیمارستان‌ها، مدارس)، برنامه‌ریزی کاربری زمین: محدودکردن ساخت‌وسازهای متراکم در نزدیکی گسل، آموزش همگانی و برگزاری مانورها و آموزش‌های اجتماعی و توسعه سامانه‌های ‌هشدار اولیه، پیاده‌سازی حسگرهای لرزه‌ای مبتنی بر اینترنت اشیا در کاشان قابل انجام و لازم است.

اگر زمین‌لرزه‌ای مشابه زلزله ویرانگر تپه سیلک در کاشان تکرار شود، می‌توان انتظار تلفات 10 تا 30 هزار نفر و خسارتی معادل 5 تا 15 میلیارد دلار و ضرر اقتصادی 20 تا 30 درصد کاهش تولید ناخالص داخلی برای اقتصاد منطقه‌ای کاشان طی 5 تا 10 سال بعد از رخداد را در نظر داشت.