جزئیات حفره دریاچه ارومیه

شرق: پس از انتشار تصاویر و ویدئوهایی از ایجاد گودالی به قطر حدود ۱۰ متر در فاصله حدود ۷۰۰ تا ۸۰۰متری از سواحل دریاچه ارومیه، زلزله‌شناسی و خطرپذیری مرکز تحقیقات وزارت راه، مسکن و شهرسازی درباره علت شکل‌گرفتن این گودال در متنی که برای «شرق» فرستاده بود، توضیح داد. علی بیت‌الهی، دلایل شکل‌گیری گودال ساحل غربی دریاچه ارومیه (شمال شرقی روستای شیرین بولاغ) و ارتباط آن با کانال‌کشی‌ها و زهکشی‌های انجام‌شده برای کشاورزی در زمین‌های اطراف دریاچه و همچنین چشمه‌های قدیمی موجود در منطقه را توضیح داد.

براساس ویدئویی که محسن قاصد، تصویربردار و مستندساز ارومیه‌ای در صفحه مجازی خود منتشر کرده، گودالی در نوار ساحل غربی دریاچه ارومیه به فرم دایره‌ای‌شکل ایجاد شده است (اواخر اردیبهشت – اوایل خرداد 1404). تاریخ دقیق شکل‌گیری این پدیده مشخص نیست. براساس تخمین از روی قد آقای قاصد (در حال شنا در گودال آب و مسلما به ‌صورت تقریبی و تخمینی) قطر گودال حدود 14 متر تخمین زده شد. مساحت گودال با توجه به قطر گودال اصلی بدون احتساب لبه‌های کناری آب حدود 60 مترمربع برآورد شده است‌ (تصویر سمت چپ شکل 1). حالت پاششی نهشته‌های سطحی در اطراف گودال دلالت بر تجمع گاز یا بخار و شکل انفجاری محدود و کوچک اولیه در بدو تشکیل گودال دارد‌ (تصویر سمت راست شکل 1). نگاهی به دیوار جانبی نهشته‌های سطحی گودال تصویری از ضخامت نهشته‌ها را نیز نشان می‌دهد. مختصات جغرافیایی گودال بر اساس اطلاعات دریافتی از کارشناسان سازمان محیط زیست، طول 45.4436 و عرض 37.1503 و ارتفاع نقطه 1268 متر است.

شکل1- گودال شکل‌گرفته در محدوده ساحلی دریاچه ارومیه و ابعاد تقریبی آن (شمال شرقی روستای شیرین بولاغ، برگرفته از کلیپ آقای محسن قاصد)

توجیهی بر منشأ و علت تشکیل گودال

براساس مختصات محل گودال و بررسی تصاویر قدیمی، مشخص می‌شود که نقطه مذکور در زمان قبل کاهش آب دریاچه در زیر آب بوده (به‌ عنوان مثال تصویر لندست 12 – 2007، شکل 2).

شکل2- موقعیت گودال در زمان قبل از کم‌آبی دریاچه ارومیه (تصویر لندست 2007 ماه 12)

با پس‌روی آب دریاچه، محیط ساحلی را نهشته‌های نمکی فرا‌می‌گیرد که به‌مرور بر ضخامت آنها نیز افزوده می‌شود. همچنین این نکته نیز حائز اهمیت است که زهکش آب‌های زراعی در این ناحیه نیز به سوی ساحل دریاچه بوده است. در شکل 3 (مربوط به سال 2013) نکته قابل توجهی نیز نمایان است. در این شکل رگاب‌های سطحی از سوی خشکی به ساحل قابل مشاهده است. در شکل 3 محل گودال گزارش‌شده با دایره نشان داده شده است. نکته‌ای که در شکل 3 مهم است، وجود مظهر آب زهکش‌شده در محل تقریبی گودال گزارش‌شده کنونی است و همچنین باید به این موضوع هم توجه شود که از سمت خشکی، رگاب زهکشی از خط ساحل تا محل مظهر زیر نهشته‌های نمکی و به‌صورت رگاب زیرسطحی است که ارتباط محل گودال را با آب زهکشی اراضی زراعی غربی نشان می‌دهد و از محل گودال، رگه‌های آب در سطح جریان پیدا می‌کنند‌ (احتمالا به دلیل ضخامت زیاد نهشته‌های سطحی امکان ادامه جریان در عمق نیست و تجمع آب رگاب منجر به بالاآمدگی آب در محل گودال و ادامه جریان آن در سطح می‌شود). همچنین در شکل 4 مقطع ارتفاعی از غرب (سمت خشکی و ارتفاعات غربی) به شرق (نوار ساحلی دریاچه و محل گودال) نشان داده شده است. تغییر ارتفاعی قابل ملاحظه است (در فاصله هزار‌و 200 متر از ارتفاعات غربی به لبه ساحل، 100 متر افت ارتفاعی مشاهده می‌شود).

شکل3- مسیرهای زهکش آب‌های زراعی در نوار ساحلی و مسیر رگاب زیرسطحی تا گودال در تصویر سال 2013 گوگل

شکل4- مقطع ارتفاعی اراضی غربی و مسیر رگاب زیرسطحی تا گودال (100 متر اختلاف ارتفاعی در هزارو 200 متر فاصله تا لبه ساحل)

با هدف شناخت منشأ آب اراضی غرب ساحل دریاچه، در نمایی با زوم کم، مسیر کانال آب از دریاچه سد حسنلو (شور گل) تا شمال روستای شیرین بولاغ نشان داده شده است (شکل 5). مسیر کانال آب با خط آبی ضخیم در شکل 5 مشخص  شده است. 

کانال از سمت دریاچه سد حسنلو به سمت روستای شیرین بولاغ ادامه یافته و اراضی بین نوار ساحل و مسیر کانال را پوشش می‌دهد. این مسیر در شمال روستای شیرین بولاغ تمام و آب کانال در مسیری رو به سوی ساحل (به سمت شرق) جریان پیدا می‌کند. احتمالا بخشی از آب ظاهرشده در گودال، از همین طریق به گودال جریان پیدا می‌کند.

شکل5- مسیر کانال انتقال آب از دریاچه سد حسنلو تا شمال روستای شیرین بولاغ و ادامه آن به سمت محل تشکیل گودال در ساحل دریاچه

با توجه به مسیر کانال و سمت و سوی زهکش آب‌های زراعی، ارتباط آب گودال با آب زراعی قابل استنباط است، اما این امر ارتباط‌نداشتن آب چشمه‌های قدیمی را با محل گودال منتفی نمی‌کند. در شکل 6 که مربوط به تصویر ماهواره‌ای سال 2022 ماه دسامبر است، در محل و محدوده تقریبی گودال نشان‌داده‌شده در شکل 1، محدوده آبی وسیع‌تر در میان نهشته‌های نمکی اطراف با قطر حدود 400 متر قابل مشاهده است. می‌توان استدلال کرد که محل تشکیل گودال کنونی، محل وجود گودال بزرگ‌تری در قبل نیز بوده و این پدیده تازه‌ای در نوار ساحلی غرب دریاچه ارومیه نیست.

دلایل توجیهی گرم‌بودن آب گودال

براساس توضیح آقای قاصد که در فیلم اعلام می‌کند آب در وسط گودال گرم است و نیز بر اساس اعلام برخی دیگر از کارشناسان که ظاهرا بر اساس اندازه‌گیری اعلام کرده‌اند دمای آب در محدوده وسطی گودال تا 47 درجه سانتی‌گراد نیز می‌رسد، می‌توان دو استدلال توجیهی زیر را بیان کرد:

- در اثر نفوذ آب سطحی به زیر نهشته‌ها ساحلی تا محل گودال (فاصله حدود 300‌متری) و نیز وجود گازهای حاصل از تجزیه مواد و نهشته‌های آلی و رسوبی، آب زیرسطحی گرم و در اثر متصاعدشدن گاز‌ یا بخار، فشار به نهشته‌های نازک سطحی بیشتر بوده که موجب پخش‌شدگی نهشته‌ها به اطراف گودال می‌شود.

- همراه با زهاب سطحی و ظهور آن در گودال، آب چشمه‌های معدنی گرم نیز در این زون وجود دارد. وجود معدن سنگ آهن شیرین بولاغ در فاصله سه هزارو 500 متر از محل گودال و در ارتفاعات غربی دریاچه و گودال (شکل 7) می‌تواند معرف فعالیت‌های آذرین و وجود پتانسیل شکل‌گیری آب‌های گرم در منطقه باشد.

به نظر مؤلف این نوشتار، استدلال اولی محتمل‌تر است.

شکل6- محدوده آبی با قطر 400متری در محل گودال گزارش‌شده مربوط به تصویر 2022 ماه دسامبر

شکل7- موقعیت معدن سنگ آهن شیرین بولاغ در فاصله سه هزار‌و 500‌متری غرب گودال بیانگر ریشه آذرین ارتفاعات غربی دریاچه است