هر ۱۷ دقیقه یک قربانی

شرق: در خیابان‌های پرهیاهوی تهران، نفس‌کشیدن به‌ سادگی گذشته نیست. هوایی که روزی زندگی می‌بخشید، حالا آرام و بی‌صدا جان می‌گیرد. آلودگی هوا، این قاتل خاموش، بی‌آنکه صدایی داشته باشد یا تصویری از خود نشان دهد، هرساله ده‌ها هزار نفر را به کام مرگ می‌کشاند. کودکان پیش از آنکه فرصت زندگی پیدا کنند، قربانی ذرات مرگبار می‌شوند و سالمندان‌ پیش از آنکه پیر شوند، به دلیل بیماری‌های تنفسی و قلبی با زندگی وداع می‌گویند. آمارهای رسمی از مرگ بیش از ۳۰ هزار نفر در ایران در سال گذشته به‌ دلیل آلودگی هوا خبر می‌دهند؛ رقمی که از مجموع جان‌باختگان سوانح رانندگی و حوادث کار نیز بیشتر است.

با این حال، این بحران همچنان در سایه بی‌عملی، استانداردهای عقب‌مانده و وعده‌های نیمه‌جان باقی مانده است. گزارش پیش‌رو‌ نگاهی دارد به ابعاد انسانی، اقتصادی و زیست‌محیطی این فاجعه خاموش که حالا دیگر نمی‌توان آن را نادیده گرفت. آلودگی هوا در ایران به یکی از بحران‌های جدی سلامت عمومی تبدیل شده است. طبق گزارش‌های رسمی، در سال ۱۴۰۳‌ بیش از ۳۰ هزار نفر در ایران به دلیل آلودگی هوا جان خود را از دست دادند. این رقم به ‌معنای آن است که به‌طور میانگین، هر ۱۷ دقیقه یک نفر در کشور قربانی آلودگی هوا می‌شود.

این برآورد با تقسیم تعداد کل مرگ‌ومیرهای سالانه (۳۰ هزار نفر) بر تعداد دقایق یک سال (۵۲۵٬۶۰۰ دقیقه) به دست می‌آید که حاصل آن رقمی حدود هر ۱۷ دقیقه برای یک مورد مرگ است. این محاسبه ساده، ابعاد انسانی و ملموس بحران آلودگی هوا را روشن‌تر و ضرورت اقدام فوری برای کاهش این مرگ‌ومیر خاموش را برجسته می‌کند. این رقم نسبت به سال ۱۴۰۲ که حدود ۲۶ هزار نفر بود، افزایش قابل‌توجهی را نشان می‌دهد. در سطح جهانی، آلودگی هوا به‌عنوان دومین عامل مرگ‌ومیر پس از فشار خون بالا شناخته می‌شود. طبق گزارش مؤسسه ‌Health Effects Institute‌‌ که در سال ۲۰۲۴ منتشر شده، آلودگی هوا در سال ۲۰۲۱ باعث مرگ ۸.۱ میلیون نفر در سراسر جهان شده است.

این گزارش که برای نخستین بار با همکاری یونیسف تهیه شده است، نشان می‌دهد کودکان زیر پنج سال به‌ویژه آسیب‌پذیر هستند و تحت تأثیر مشکلات سلامتی متعددی قرار می‌گیرند؛ از‌جمله زایمان زودرس، وزن کم هنگام تولد، آسم و بیماری‌های ریوی. در سال ۲۰۲۱، آلودگی هوا با بیش از ۷۰۰ هزار مورد مرگ کودکان زیر پنج سال ارتباط مستقیم داشت و پس از سوءتغذیه، به دومین عامل اصلی مرگ این گروه سنی در سطح جهان تبدیل شد.

هزینه‌های اقتصادی و اجتماعی

بر‌اساس گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس و بانک جهانی در بهمن ۱۴۰۲، آلودگی هوا سالانه حدود ۲.۶ میلیارد دلار خسارت اقتصادی به شهروندان تهران وارد می‌کند که سرانه آن برای هر تهرانی حدود ۳۰۰ دلار در سال برآورد شده است. جعفر جندقی، رئیس مرکز سلامت محیط و کار وزارت بهداشت، در دی‌ماه ۱۴۰۲ اعلام کرد مرگ‌ومیر ناشی از آلودگی هوا در ایران بین سال‌های ۱۴۰۰ و ۱۴۰۱ حدود ۳۰ درصد افزایش یافته است.

همچنین داریوش گل‌علیزاده، رئیس مرکز ملی هوا و تغییر اقلیم سازمان حفاظت محیط زیست، در آذر ۱۴۰۲ گزارش داد که در همان سال بیش از ۲۶ هزار نفر در ایران جان خود را به دلایلی مرتبط با آلودگی هوا از دست داده‌اند. خسارت اقتصادی این مرگ‌ها بالغ بر ۱۱.۳ میلیارد دلار برآورد شده است. آلودگی هوا در ایران، به‌ویژه در کلان‌شهرهایی همچون تهران و استان‌هایی مانند خوزستان، به دلیل عوامل متعددی مانند ترافیک سنگین، فعالیت‌های صنعتی و پدیده‌های طبیعی مانند توفان‌های گردو‌غبار تشدید شده است.

این وضعیت منجر به افزایش بیماری‌های تنفسی، قلبی و سرطان ریه شده و سلامت جامعه را به‌شدت تهدید می‌کند. اگرچه قانون هوای پاک در سال ۱۳۹۶ تصویب و برنامه‌هایی مانند محدودیت تردد خودروها، معاینه فنی و توسعه حمل‌ونقل عمومی طراحی شده‌اند، اما بر‌اساس گزارش‌ها اجرای این اقدامات ضعیف بوده و نیاز به راهکارهای عملی و مؤثرتر  وجود دارد. روز گذشته مجید مختاری، عضو هیئت‌علمی دانشگاه علوم‌پزشکی شهید بهشتی، در گفت‌وگو با ایسنا‌ اعلام کرد‌ حدود ۸۰ درصد آلودگی هوای کلان‌شهرها ناشی از وسایل نقلیه مانند خودروها و موتورسیکلت‌ها و ۲۰ درصد مربوط به صنایع است.

او با اشاره به اینکه خودروهای داخلی فاقد استانداردهای ضدآلایندگی هستند، تأکید کرد که استفاده از خودروهای برقی و انرژی‌های تجدیدپذیر مانند خورشید و باد می‌تواند به کاهش قابل‌توجه آلودگی کمک کند. مختاری به خطر ذرات معلق کمتر از ۲.۵ میکرون هم اشاره کرد که به‌راحتی وارد ریه و حتی جریان خون می‌شوند و عامل بیماری‌هایی مانند سرطان ریه، انسداد مزمن ریه (COPD) و تشدید آسم هستند. او افزود که آلودگی هوا همچنین باعث افزایش مشکلات قلبی و عروقی و شدت بیماری‌های مزمن می‌شود.