نگاهی تازه به ملی‌گرایی ایرانیان

 پیام حیدرقزوینی: تقی ارانی یکی از مهم‌ترین چهره‌های تاریخ روشنفکری ایران است و به‌عنوان یکی از بنیان‌گذاران مارکسیسم در ایران هم شناخته می‌شود، با این حال آرا و اندیشه‌های او چندان مورد بحث و بررسی قرار نگرفته‌اند. اخیرا کتابی از علی میرسپاسی با نام «کشف ایران» و عنوان فرعی «تقی ارانی و جهان‌وطن‌گرایی رادیکال او» با ترجمه رامین کریمیان در نشر نی منتشر شده که پژوهشی است درباره آرا و آثار ارانی. میرسپاسی در این کتاب به مطالعه اندیشه تقی ارانی پرداخته و تلاش کرده سهم او را در فرایندی بزرگ‌تر در جهت کشف دوباره «ایده ایران» نشان دهد.

او مقدمه‌ای برای ترجمه فارسی کتاب نوشته و گاهشمار زندگی و آثار تقی ارانی نیز در ابتدای کتاب منتشر شده است. پس از آن مقدمه اصلی کتاب با عنوان «نگاهی تازه به ملی‌گرایی ایرانیان» آمده و سپس شش فصل و یک سخن پایانی با این عناوین آمده‌اند: «جهان‌وطن‌گرایی فراملی، زندگی و زمانه ارانی»، «در میان ملی‌گرایان در برلین، 1301-1308»، «نوشته‌های اولیه ارانی، روایتی رادیکال از ملیت»، «به سوی ایرانی رادیکال و جهان‌وطن»، «گذشته و حال زبان فارسی»، «عرفان، خرد و ملت» و سرانجام سخن پایانی با نام «روشنگری ناتمام ایرانی».

میرسپاسی در مقدمه ترجمه فارسی اثر، نوشته که این کتاب بخشی از داستان پرماجرای روشنفکری ایران را در سال‌های بعد از جنگ بین‌الملل اول بازگو می‌کند و ابراز امیدواری کرده که ایرانیان امروز راه دشوار اما نیکویی را که متفکرین آن زمان آغار نمودند الهام‌بخش اندیشه و زندگی خود دانسته و مسیر آبادانی و سعادتمندی خود و ایران را به سرانجامی فرخنده برسانند. او می‌گوید که روشنفکران ایران در سال‌های بین دو جنگ جهانی در داخل و خارج از ایران کوشیدند نوع شناخت تازه‌ای از ایران به دست دهند و به اعتقاد او می‌توان نقطه شروع این جنبش فکری جدید را در میان گروهی از اندیشمندان ایرانی جست‌وجو کرد که در شهر برلین گرد آمده بودند.

تقی ارانی یکی از همین روشنفکران ایرانی است که در نخستین سال‌هایی که به برلین رفته بود با دو نشریه «ایرانشهر» و «فرنگستان» شروع به همکاری کرد و چون علاقه زیای به ادبیات و زبان فارسی داشت مطالبی در این زمینه در این دو مجله منتشر می‌کرد. میرسپاسی می‌گوید که ارانی در چهار سال اول اقامتش در برلین به‌شدت متأثر از فضای ملی‌گرایانه ایرانیان برلین بود اما خیلی زود از این فضای فکری فاصله گرفته و منتقد ملی‌گرایی آن دوران شد. او در جامعه علمی و فکری آن دوره در برلین زندگی کرد و نگرشی رادیکال و علمی کسب کرد. او در پی اندیشه ادامه و گسترش ایده مشروطه در ایران بود.

میرسپاسی نوشته که ایده ملی‌گرایی مدنی در تفکر ارانی عبارت بود از تلاش برای ساختن گفتمانی که تاریخ و فرهنگ ایران را از دیدگاه علمی و معاصر روایت کند و یک چشم‌انداز ایرانی جهان‌گرا سامان دهد. او پس از بازگشت به ایران در مجله «دنیا» مقاله‌های مهمی منتشر کرد و در اینجا در کسوت منتقدی رادیکال، متفکری با نگاهی علمی، با حساسیت‌های اندیشمندان علوم اجتماعی ظاهر می‌شود. تأکید او در روش ماتریالیستی و در تحلیل پدیده‌های فرهنگی ملهم از چنین نگرشی بود. با این حال میرسپاسی می‌گوید که ارزش کار فکری ارانی در ترسیم پایه‌های نوعی نگرش امروزی، خردمندانه و عمل‌گرایانه از رابطه میان ایرانیان به‌عنوان شهروندان یک دولت-ملت این جهان و میهن آنان است.

کشف ایران، تقی ارانی و جهان‌وطن‌گرایی رادیکال او

علی میرسپاسی، ترجمه رامین کریمیان، نشر نی