رفع فیلترینگ: از ناگزیری تا تردیدهای پیش‌رو

«ما در قالب کار کارشناسی با توجه به تأکید رئیس‌جمهور موضوع گام‌های بعدی رفع فیلترینگ را دنبال می‌کنیم و امسال ان‌شاءالله شاهد گشایش‌هایی در این خصوص خواهیم بود»؛ این آخرین اظهارنظر یک مقام رسمی است درباره فیلترینگ. استخوانی لای زخم که رئیس‌جمهور پزشکیان وعده علاج آن را در هیاهوی پیش از انتخابات داده و حالا با اظهارنظرهای جسته و گریخته مقامات دولتی، به نظر تحولاتی دراین‌باره در جریان است. اما آیا این چرخش احتمالی، نشانه گشایشی واقعی در فضای ارتباطی کشور است یا ریشه در تحولاتی عمیق‌تر و شاید نگرانی‌هایی پنهان‌تر دارد؟ بررسی دقیق‌تر شواهد موجود، تصویری پیچیده‌تر از این تصمیم احتمالی را نمایان می‌کند.

نخست، شواهد و تحلیل‌های جامعه‌شناختی حاکی از آن است که دولت، به ناکارآمدی سیاست انسداد گسترده پی برده است. مواجهه با نسل جدیدی که ابزارهای دورزدن فیلترینگ را به‌خوبی می‌شناسد و این محدودیت‌ها را به رسمیت نمی‌شناسد، ظهور فناوری‌هایی مانند اینترنت ماهواره‌ای (استارلینک) که کنترل مرزهای دیجیتال را دشوارتر از همیشه کرده و حتی پتانسیل‌های غیرقابل پیش‌بینی هوش مصنوعی در تسهیل ارتباطات و دسترسی به اطلاعات، همگی دست به دست هم داده‌اند تا دیوار فیلترینگ، بیش از پیش متزلزل و ناکارآمد به نظر برسد.

از منظر جامعه‌شناختی، با یک دگردیسی اجتماعی شگرف و مقاومت نسلی روبه‌رو هستیم؛ نیروی جوان و پویایی که مطالبات و سبک زندگی متفاوتی دارد و سیاست‌های انقباضی و محدودکننده پیشین، دیگر توان مهار یا اقناع آن را ندارد. این پذیرش احتمالی، بیش از آنکه یک انتخاب فعالانه یا تغییر ایدئولوژیک باشد، به نظر می‌رسد نوعی پذیرش دیرهنگام واقعیت‌های جدید اجتماعی و فناورانه و درکی از ضعف در برابر تحولات بزرگ است؛ تصمیمی ناگزیر، نه انتخابی با رضایت خاطر.

البته نباید فراموش کرد که تصمیمات کلان در حوزه امنیت ملی و فضای مجازی، معمولا در سطوحی فراتر از دولت مستقر و قوه مجریه اتخاذ می‌شود. چنانکه بسیاری از تحلیلگران معتقدند رسیدن به نقطه کنونی و درک لزوم بازنگری در سیاست فیلترینگ، یک تصمیم کلان است که احتمالا پس از بررسی‌های طولانی و مشاهده ناکارآمدی سیاست‌های پیشین و هزینه‌های گزاف اقتصادی و اجتماعی آن، اتخاذ شده است. به این معنا که حتی اگر دولتی با رویکردی متفاوت، مانند دولت احتمالی آقای جلیلی که نماد نگاه تندروتر به این مسائل است، بر سر کار بود، دیر یا زود با همین ضرورت مواجه و احتمالا مجبور به اتخاذ تصمیمی مشابه می‌شد. تنها چیزی که می‌توانست (شاید هنوز هم دیر نباشد) مردم را نسبت به صداقت آقای پزشکیان در عمل به وعده خود درباره رفع فیلترینگ خوش‌بین کند، دستور فوری برچیده‌شدن بساط فیلترینگ بود.

اما شاید مهم‌ترین و نگران‌کننده‌ترین نکته، دلیل تعلل و ابهامات موجود در اجرای این تصمیم احتمالی باشد. اظهارات اخیر وزیر ارتباطات مبنی بر نیاز به «مذاکره» و «بررسی مسائلی برای توافق» پیش از رفع فیلترینگ، این گمانه را به‌شدت تقویت می‌کند که هدف، صرفا بازکردن فضا و پاسخ به مطالبه عمومی نیست. به نظر می‌رسد نهادهای تصمیم‌گیر بالادستی، به ویژه شورای‌عالی فضای مجازی، به دنبال تضمین‌ها و راهکارهای فنی مشخصی از سوی دولت و مشخصا وزارت ارتباطات هستند تا در صورت بروز آنچه «مواقع بحران» خوانده می‌شود، امکان بازگرداندن سریع، مؤثر و شاید حتی شدیدتر فیلترینگ وجود داشته باشد. در واقع، این تأخیر و فرایند مذاکره‌گونه و کار کارشناسی، می‌تواند به منزله زمان‌خریدن برای یافتن یا پیاده‌سازی سازوکارهایی برای انجام این مورد باشد. چالشی فنی و سیاسی که وزارت ارتباطات باید برای آن پاسخی بیابد تا هم رضایت نهادهای بالادستی را جلب کند و هم بتواند وعده خود را (هرچند با تأخیر و شاید ناقص) عملی کند.

در نهایت، به نظر می‌رسد ماجرای رفع فیلترینگ، روایتی چندلایه و پیچیده دارد. از یک سو، نشان از پذیرش ناگزیر شکست سیاست‌های انسدادی در برابر امواج فناوری و مطالبات اجتماعیِ نسل نو است و از سوی دیگر، نگرانی‌هایی جدی درباره حفظ و حتی تقویت ابزارهای کنترلی برای آینده وجود دارد. اینکه کدام‌یک از این لایه‌ها در نهایت پررنگ‌تر خواهد بود و آیا این گشایش، واقعی و پایدار خواهد بود یا تاکتیکی موقت، پرسشی است که گذر زمان و عملکرد آتی مسئولان به آن پاسخ خواهد داد. جامعه اما، با تجربه سال‌ها محدودیت و وعده‌های عملی‌نشده، هوشیارانه و با دیده‌ای آمیخته به امید و تردید، این تحولات را زیر نظر دارد.