ابزار فشار یا خودزنی دیپلماتیک؟

به گزارش گروه رسانه‌ای شرق، مذاکرات هسته‌ای ایران و ایالات متحده، که اکنون در آستانه دور ششم قرار دارد، تحت تأثیر تهدیدات مستمر تروئیکای اروپایی (انگلیس، فرانسه و آلمان) برای فعال‌سازی «مکانیسم ماشه» قرار گرفته است. این سازوکار، که در توافق برجام تا ۲۶ مهر ۱۴۰۴ اعتبار دارد، در صورت اجرا، تمامی تحریم‌های سازمان ملل علیه ایران را به‌صورت خودکار بازمی‌گرداند. در این میان، ایران با ازسرگیری گفت‌وگوهای جداگانه با اروپا، از جمله دور اخیر در استانبول در ۲۶ اردیبهشت ۱۴۰۴، تلاش کرده تا از این سناریوی مخرب جلوگیری کند. با این حال، تهدیدات اروپا، فشارهای آمریکا برای سلب حق غنی‌سازی، و جریان‌سازی‌های رسانه‌ای، مذاکرات را در فضایی از ابهام و پیچیدگی فرو برده است.

گفت‌وگوهای ایران و اروپا؛ تلاش برای حفظ دیپلماسی

ایران، به‌منظور خنثی‌سازی تهدید مکانیسم ماشه، چهار دور گفت‌وگو با تروئیکای اروپایی برگزار کرده که آخرین آن در پاییز ۱۴۰۳ بود، اما نتایج ملموسی به همراه نداشت. دور جدید این مذاکرات، روز جمعه ۲۶ اردیبهشت ۱۴۰۴ در استانبول برگزار شد. کاظم غریب‌آبادی، معاون حقوقی و بین‌الملل وزارت امور خارجه، در حساب کاربری خود اعلام کرد که او و مجید تخت‌روانچی میزبان مدیران سیاسی سه کشور اروپایی بودند و به تبادل‌نظر درباره مذاکرات غیرمستقیم هسته‌ای و رفع تحریم‌ها پرداختند. غریب‌آبادی تأکید کرد: «ایران و سه کشور اروپایی مصمم به حفظ و استفاده بهینه از دیپلماسی هستند و در صورت لزوم، دوباره دیدار خواهیم کرد.» این اظهارات، نشان‌دهنده عزم ایران برای حفظ کانال‌های دیپلماتیک با اروپا، به‌رغم فشارهای آمریکا و تهدیدات تروئیکا، است.

اروپایی‌ها، که در مذاکرات کنونی ایران و آمریکا حضور ندارند، خواستار توافقی هستند که ملاحظات امنیتی آن‌ها را نیز در نظر بگیرد. منابع نزدیک به هیئت‌های اروپایی هدف این گفت‌وگوها را بررسی ویژگی‌های توافق احتمالی جدید و نحوه پیشبرد آن عنوان کرده‌اند. با این حال، تهدیدات مقامات اروپایی، از جمله وزیر خارجه فرانسه، مبنی بر فعال‌سازی مکانیسم ماشه در صورت شکست مذاکرات، سایه‌ای سنگین بر دیپلماسی افکنده است. عباس عراقچی، وزیر امور خارجه ایران، پیش‌تر هشدار داده بود که چنین اقدامی به «پایان نقش اروپا» و «تشدید بازگشت‌ناپذیر تنش‌ها» منجر خواهد شد.

مکانیسم ماشه؛ ابزار فشار یا خودزنی دیپلماتیک؟

مکانیسم ماشه از آغاز مذاکرات ایران و آمریکا در مسقط (۲۳ فروردین ۱۴۰۴) موضوعی حساس بوده است. مارکو روبیو، وزیر خارجه آمریکا، در ۲۹ فروردین پس از دیدار با مقامات اروپایی در پاریس، ادعا کرد که گزارش قریب‌الوقوع آژانس بین‌المللی انرژی اتمی ممکن است ایران را به «نزدیک شدن خطرناک به سلاح هسته‌ای» متهم کند، ادعایی که با شفافیت ایران در همکاری با آژانس و تعهدش به NPT در تضاد است. روبیو در ۳۰ اردیبهشت در کنگره آمریکا افزود که اروپا ممکن است به‌طور مستقل عمل کند و در صورت رضایت از توافق ایران و آمریکا، از فعال‌سازی ماشه خودداری کند. با این حال، او احتمال اعمال تحریم‌های جدید از ژوئیه تا نوامبر ۱۴۰۴ را نیز مطرح کرد.

در مقابل، ایران واکنش‌های قاطعی نشان داده است. مجید تخت‌روانچی در آذر ۱۴۰۳ اعلام کرد که فعال‌سازی مکانیسم ماشه ممکن است به خروج ایران از NPT منجر شود. عراقچی نیز هشدار داد که این اقدام بحث تسلیحات هسته‌ای را در ایران تقویت خواهد کرد. بهروز کمالوندی، سخنگوی سازمان انرژی اتمی، در فروردین ۱۴۰۴ تأکید کرد که پاسخ ایران به ماشه «شدید» خواهد بود، موضعی که در دولت بایدن نیز اعلام شده بود. این واکنش‌ها نشان‌دهنده عزم ایران برای دفاع از حقوقش در برابر فشارهای غیرقانونی است.

نقش اروپا؛ میانجی یا بازیگر مخرب؟

اروپا، که به دلیل عدم تمایل آمریکا در مذاکرات غیرمستقیم حضور ندارد، با تهدید مکانیسم ماشه فضای دیپلماتیک را متشنج کرده است. رویترز به نقل از دیپلمات‌های اروپایی گزارش داد که در صورت عدم دستیابی به توافق تا آگوست ۱۴۰۴، تروئیکا ممکن است ماشه را فعال کند. این تهدید با قطعنامه‌ای در بهمن ۱۴۰۳ از سوی قانون‌گذاران آمریکایی، که خواستار بازگشت تحریم‌های سازمان ملل شدند، تقویت شده است. با این حال، مارک فینو، سخنگوی سابق وزارت خارجه فرانسه، هشدار داد که فعال‌سازی ماشه «هرگونه شانس احیای برجام را از بین می‌برد» و با غیرقانونی اعلام کردن فعالیت‌های هسته‌ای ایران، شرکت‌های اروپایی را از تجارت با ایران محروم می‌کند، نتیجه‌ای که به ضرر خود اروپا خواهد بود.

این دیدگاه، پیچیدگی موقعیت اروپا را نشان می‌دهد. از یک سو، تروئیکا خواستار توافقی است که منافعش را تأمین کند؛ از سوی دیگر، تهدید ماشه می‌تواند دیپلماسی را به کلی تخریب کند. ایران، که مشکل غیبت اروپا را به آمریکا نسبت داده، با گفت‌وگوهای استانبول نشان داده که آماده حفظ دیپلماسی است، اما هرگز از حقوقش کوتاه نخواهد آمد.