روسیه تماشاگر یا متحد؟

به گزارش گروه رسانه‌ای شرق،

شرق: در آغاز سال جاری میلادی، ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه، میزبان همتای ایرانی خود در کرملین بود تا سندی برای مشارکت استراتژیک میان دو کشوری امضا کنند که طی یک دهه گذشته، در تضعیف نظم جهانی به رهبری آمریکا، همکاری نزدیکی داشته‌اند. اما اکنون، پس از 12 روز بمباران سنگین اسرائیل و آمریکا در ایران، این اتحاد عملا دستاوردی برای تهران به همراه نداشته است.

پوتین در دیدار اخیر با عباس عراقچی، وزیر خارجه ایران، حملات آمریکا را «بی‌دلیل و غیرموجه» خواند و بر تمایل روسیه به حمایت از مردم ایران تأکید کرد. با این حال، در اظهارات عمومی خود هیچ اشاره‌ای به کمک نظامی نکرد و در عوض پیشنهاد داد دو کشور برای یافتن راه خروج از بحران با هم گفت‌وگو کنند. پوتین گفت: «این فرصتی است تا با هم بیندیشیم که چگونه می‌توان از این وضعیت خارج شد». در حالی که حملات اسرائیل به برنامه هسته‌ای، موشکی و فرماندهان ارشد نظامی ایران ادامه داشت و آمریکا نیز با بمب‌های سنگین خود به این حملات پیوست، حمایت روسیه و چین از تهران صرفا به سطح شعارهای سیاسی محدود شد. همین فاصله میان سخن و عمل، واقعیت را عیان‌تر کرد؛ شراکتی که در بزنگاه‌های حساس، بیش از آنکه بر تعهدات استوار باشد، مبتنی بر منافع متغیر هر طرف است. همکاری روسیه و ایران در یک دهه گذشته، بارها منافع غرب را در اروپا و خاورمیانه به چالش کشیده است؛ از‌جمله در سوریه، جایی که دو کشور با هدف بقای بشار اسد دست به همکاری زدند. پس از آغاز حمله روسیه به اوکراین، ایران نقش مهمی در تقویت توان نظامی مسکو ایفا کرد. با این حال، به باور تحلیلگران، بعید است روسیه متقابلا در شرایط کنونی به یاری تهران بشتابد. قرارداد شراکت استراتژیک اخیر ایران و روسیه، هرچند موجب تقویت همکاری‌های اطلاعاتی و منع طرفین از کمک به دشمنان یکدیگر شد، اما شامل هیچ بند دفاع جمعی نبود. به همین دلیل، حتی با مطرح‌شدن درخواست تهران برای حمایت متقابل یا واکنش به حملات آمریکا، روسیه حاضر به ورود عملی به میدان نشد.

نیکلای کوژانوف، استاد دانشگاه قطر و کارشناس روابط ایران و روسیه، در گفت‌وگو با وال‌استریت ‌ژورنال تأکید می‌کند: «ایران می‌تواند از روسیه درخواست حمایت کند، اما مسکو هرگز چنین نقشی را نخواهد پذیرفت». دلیل این امتناع، گرفتار‌شدن روسیه در جنگ اوکراین و آسیب‌پذیری شدید در برابر تحریم‌های غرب است. پوتین نه‌تنها مایل به تشدید درگیری در خاورمیانه نیست، بلکه می‌کوشد روابط شکننده خود با اسرائیل و دونالد ترامپ را حفظ کند؛ به‌ویژه آنکه ترامپ، با وجود فشارهای غرب، تمایلی به تشدید تحریم‌ها علیه روسیه نشان نداده است.

برای تهران، تکرار این سناریو تازگی ندارد. پس از حمله حماس به اسرائیل در اکتبر ۲۰۲۳، دولت ایران اعلام کرد قراردادی با مسکو برای خرید جنگنده‌های سوخو-۳۵، بالگردهای تهاجمی Mi-28، سامانه پدافند هوایی S-400 و جت‌های آموزشی Yak-130 منعقد کرده است. با این حال، به‌جز جت‌های آموزشی، هیچ‌کدام از تجهیزات وعده ‌داده‌شده، تحویل داده نشد. بنا بر گزارش کارشناسان، مشکلات تولیدی در روسیه و فشار دیپلماتیک دیگر کشورهای حوزه خلیج فارس و احتمالا تل‌آویو و واشنگتن، کرملین را به تعویق تحویل این فناوری‌ها واداشت.

نمونه‌ای دیگر، نابودی برخی از پیشرفته‌ترین سامانه‌های دفاع هوایی ایران توسط اسرائیل در پاییز سال گذشته بود؛ تجهیزاتی که پیش‌تر روسیه در اختیار تهران قرار داده بود اما پس از آن، روسیه یا قادر به جایگزینی این سامانه‌ها نشد یا تمایلی به انجام این کار نداشت. در دیدار اخیر با پوتین، عباس عراقچی خواستار تحویل سامانه‌های دفاع هوایی جدید و کمک برای بازسازی شبکه انرژی هسته‌ای ایران شد، اما روسیه همچنان واکنشی عملی نشان نداد. پوتین در پاسخ به پرسش خبرنگاران درباره عدم ارسال تجهیزات به ایران گفت علاقه تهران به خرید تجهیزات روسی کاهش یافته و ایران درخواست مشخصی برای کمک جدید مطرح نکرده است: «واقعا چیزی برای بحث وجود ندارد».

ایران تنها کشوری نیست که در بزنگاه‌های سرنوشت‌ساز، با سردی و بی‌تفاوتی مسکو مواجه شده است؛ ارمنستان که با روسیه پیمان دفاع جمعی دارد، در جریان حملات جمهوری آذربایجان به قره‌باغ در سال‌های ۲۰۲۰ و ۲۰۲۳ هیچ کمکی از جانب مسکو دریافت نکرد و همین ماجرا به چرخش راهبردی ایروان به سوی آمریکا انجامید. در سوریه نیز پس از سقوط بشار اسد، پوتین صرفا به اعطای پناهندگی به او و خانواده‌اش بسنده کرد.

فابریس پوتیه، مشاور سابق ناتو، در‌این‌باره می‌گوید: «روسیه به اندازه‌ای که نشان می‌دهد، دوست خوبی نیست؛ پوتین اغلب در زمان نیاز، به دوستان خود پشت می‌کند».

به‌جای حمایت عملی از ایران، پوتین تلاش دارد خود را به عنوان میانجی احتمالی در بحران مطرح کند؛ هرچند ترامپ این ایده را رد و تأکید کرده پوتین باید ابتدا روی پایان جنگ اوکراین متمرکز شود. در عین حال، برخی تحلیلگران معتقدند جنگ ایران و اسرائیل به نوعی می‌تواند به نفع روسیه تمام شود؛ چراکه افزایش تنش‌ها، قیمت نفت را بالا برده و خزانه پوتین را پر‌تر و افکار عمومی جهان را از تجاوز نظامی روسیه به اوکراین منحرف می‌کند، به‌ویژه در شرایطی که کرملین آماده حمله تابستانی جدید در اوکراین است.

تینو سن‌انداجی، پژوهشگر ایرانی-سوئدی، تأکید می‌کند: «یک گلایه رایج در ایران این است که روسیه و چین به‌جای آنکه دوستان واقعی باشند، تحریم‌ها و انزوای ایران را بهانه می‌کنند تا منابع طبیعی ارزان‌قیمت بخرند و تسلیحات درجه‌‌دو را با قیمت بالا بفروشند، آن‌هم تجهیزاتی که گاهی اصلا تحویل داده نمی‌شود».

آندری کورتونوف، دانشمند علوم سیاسی‌ نیز معتقد است اعتبار روسیه به عنوان یک متحد در معرض تهدید جدی قرار دارد. او می‌نویسد: «واقعیت این است که روسیه نتوانست جلوی حمله گسترده اسرائیل به کشوری را بگیرد که پنج ماه پیش با آن قرارداد شراکت استراتژیک امضا کرده بود؛ مسکو آشکارا حاضر نیست فراتر از بیانیه‌های سیاسی  پیش برود».