خوانشی دولت‌شهری از تراژدی و کمدی یونانی
تراژدی و صدای دولت‌شهر
شرق: محمد رضایی‌راد، نمایش‌نامه‌نویس و کارگردان و پژوهشگری که تاکنون آثار متعددی از او منتشر شده، دست به پژوهشی درباره تراژدی و کمدی یونان زده که به تازگی دو عنوان از این مجموعه در نشر فنجان منتشر شده است. «انتقام دیونوسوس» با عنوان فرعی «خوانشی دولت‌شهری از تراژدی و کمدی یونانی» نام این مجموعه است که در شش دفتر در نشر فنجان چاپ خواهد شد.
دفتر یکم و دوم این مجموعه که اخیرا منتشر شده‌اند، «یک مقدمه انتقادی» و «آیسخولوس مبلغ» نام دارند. دفتر اول پیشگفتاری مفصل دارد که رضایی‌راد در آن طرح کلی پژوهشش را ترسیم کرده و نقاط عطف موضوع مورد بررسی‌اش را برجسته کرده است. او در پژوهشش تراژدی را در زمینه تاریخی‌‌اش نشانده و می‌گوید که تراژدی پدیداری آتنی است و به عبارتی وقتی از تراژدی یونان سخن می‌گوییم درواقع داریم از تاریخ تراژدی در دولت‌شهر آتن سخن می‌گوییم. نکته دیگر اینکه منظور از تراژدی منحصرا تراژدی‌های قرن پنجم پیش از میلاد است. رضایی‌راد نشان داده که چقدر میان تراژدی و دموکراسی قرن پنجم پیش از میلاد ارتباط و پیوند وجود داشته است. بنابراین در این کتاب منظور از تراژدی، تراژدی آتنی قرن پنجم پیش از میلاد است و درواقع تراژدی در مقام تراژدی تنها همین پدیدار تاریخی است و از این‌رو «تراژدی رومی، الیزابتی و فرانسوی یا تراژدی مدرن تنها یک اغتشاش اصطلاح‌شناختی است و آنها را باید درام تراژیک دانست، نه تراژدی». او تراژدی را «بیانیه‌‌ای در باب دموکراسی» قرن پنجم پیش از میلاد نامیده است.
رضایی‌راد در پیشگفتار کتاب درباره ارتباط تراژدی و دولت‌شهر هم نوشته: «تراژدی هرچند پدیداری آتنی بود، اما در کلیت خود گفتاری درباره کلیت دولت‌شهر بود و نه فقط دولت‌شهر آتن، زیرا با آنکه تراژدی حاصل خلاقیت آتنیان بود، اما می‌کوشید تحلیلی جامع از دولت‌شهر و سیاست دولت‌شهری در مفهوم عام خود به دست دهد. به همین دلیل آمفی‌تئاتر، که نخستین نمونه‌اش در آتن برپا شده بود، به سرعت در تمام سرزمین‌های هلنی رشد کرد، به گونه‌ای که حتا شواهدی از آن و اجرای تراژدی در کلنی‌های یونانیان سلوکی در آسیای مرکزی و سرزمین سند، و پس از آن در دوره رومیان در بیزانس و ارمنستان نیز برجا مانده است».
اما اگر تراژدی به دولت‌شهر آتن و قرن پنجم پیش از میلاد مربوط بوده، چرا در طول زمان نه فقط حفظ شده بلکه در دوران معاصر موضوع انواع و اقسام تفسیرها و بازخوانی‌ها قرار گرفته است و به عبارتی چرا هنوز حایز اهمیت است؟ آن‌طور که رضایی‌راد توضیح می‌دهد، تداوم تراژدی یکی به این دلیل است که برای یونانیان، دولت‌شهر نه فقط به سرزمین‌های یونانی بلکه می‌تواند به هرگونه اجتماع انسانی اطلاق شود. رضایی‌راد می‌گوید «تراژدی هرچند پدیداری تاریخی بود، اما می‌توانست از حیث درون‌مایه تراژیک خود، که تصویری از وضعیت عام و دردناک بشری ارائه می‌کرد، و همچنین از حیث مسائل بشری همچون عدالت، فضیلت و قانون از چارچوب تنگ زمانی خود فراتر برود. تراژدی در پایان قرن پنجم پ‌م به پایان رسید، اما این پایان، خود آغازی بود برای ترسیم درام آینده».
رضایی‌راد نوشته که در آن دوران آتنی‌ها آگاهانه نقطه‌ای پررنگ در تاریخ اندیشه بشری گذاشتند و تاریخ را به پیش و پس از خود بدل کردند. او برای آنکه درکی روشن‌تر از آتن در آن زمان به دست دهد، تصویری از آن و مناسبات اجتماعی و سیاسی‌اش و نیز چهره‌های دوران‌ساز آن به دست داده است و درباره اهمیت این دولت‌شهر یونانی نوشته: «آتن قرن پنجم پ‌م به واقع یک المپ زمینی بود که در آن ایزدانی انسانی کنار هم نشسته بودند و داشتند طرح تمام تاریخ آینده را می‌ریختند. آنان با خودآگاهی کم‌نظیری می‌دانستند که دارند از گذشته می‌گسلند و آینده را رقم می‌زنند. آتن را باید نخستین پایتخت فرهنگی جهان به شمار آوریم. تاریخ یونان، چه بخواهیم چه نخواهیم، با تمام فراز و فرودش و با تمام فضایل و رذایلش، به گونه‌ای یکه و یگانه تاریخ همه بشر است».
در کتاب رضایی‌راد، تراژدی و دولت‌شهر دو واژه‌ای بسیار پرتکرارند و این از آن رو است که این دو مفهوم «سرشتی هم‌بسته» دارند. کتاب، تراژدی را صدای دولت‌شهر می‌داند و می‌گوید دولت‌شهر آتن در قرن پنجم پیش از میلاد مدلی از سیاست را تأسیس کرد که دموکراسی نامیده می‌شود. از این‌روست که کوشش کتاب برای تحلیل تراژدی درواقع آشکارکردن شکلی از گفتار سیاسی و صدایی دولت‌شهری است: «از حیث منظر دولت‌شهری همه تراژدی‌ها درباره سیاست بودند و بنابراین کل تراژدی را به عنوان نخستین نمونه‌های درام و نیز نخستین نمونه‌های درام سیاسی باید دانست. یک ارزیابی سریع به فراشد تاریخ سیاسی و فرهنگی یونان در خلال قرن‌های هشتم تا پنجم پ‌م می‌تواند به درک روشن‌تر این نکته کمک کند».
تراژدی در این کتاب به عنوان بخشی از سیاست فرهنگی مورد بررسی قرار گرفته و بر این نکته تأکید شده که تراژدی از همان آغاز به گونه‌اش چالشی به دنیا آمد و از همان ابتدا سویه‌ای سیاسی داشت. انتخاب عنوان «انتقام دیونوسوس» برای کتاب هم اشاره‌ای به همین موضوع است و از این‌روست که تأکید اصلی کتاب بر این موضوع است که «تراژدی به مثابه آخرین دست‌آورد فرهنگ هلنی، بیانیه دولت‌شهر دموکراتیک در آتن قرن پنجم پ‌م است». دفتر نخست مجموعه، به عنوان مقدمه‌ای انتقادی بر فهم همین رویکرد از تراژدی نوشته شده است. آن‌طور که در پیشگفتار هم تأکید شده، این مقدمه انتقادی می‌کوشد در ابتدا گزارشی از بدفهمی‌های موجود در خوانش تراژدی، که سابقه آن تا بوطیقای ارسطو می‌رسد، به دست بدهد و سپس شیوه‌ای برای خوانش تراژدی پیشنهاد دهد که همگن و در تمامیت خود سازگار است. این خوانش همگن، به مدعای این رساله، درواقع چیزی نیست جز خوانش سیاسی تراژدی و یا قرائت تراژدی به مثابه شکلی متقدم از رساله‌های سیاست. در ابتدای دفتر اول کتاب می‌خوانیم: «پژوهشگران عموما بر این عقیده‌اند که تراژدی از دل آیین‌های دیونوسوسی درآمده است. اما پی‌جویی مراسم دیونوسوس در شکل
اصیل و ناب خود، یعنی آن آموزه سری و اسرارآمیز و افسارگسیخته، هرگز ما را به تراژدی نمی‌رساند؛ به عکس ما را با این پرسش مواجه می‌کند که شکلی چنان شورمند و رها، و محتوایی چنان سودایی و سرمستانه اصلا چگونه می‌توانست به تراژدی بینجامد که اساسا محتوایی خردورزانه و شکلی ساختارمند داشت و می‌کوشید اسطوره‌ها را به گونه‌ای عقلانی تبیین کند؟ از سوی دیگر مفسران تراژدی معمولا محتوای آن را به مسئله تقدیر و نگاه تقدیری تراژدی‌نویسان به انسان و جهان ربط داده‌اند. مطالعه دقیق تراژدی‌ها به ما نشان می‌دهد نگاه تقدیری، که مشخصه جهان‌بینی اندیشه هلنی است، البته کم‌وبیش در تراژدی‌ها قابل جست‌وجوست، اما محتوای اصلی و اساسی آن را -محتوایی که مختص تراژدی باشد- تشکیل نمی‌داد و از این گذشته هرچه تراژدی به پایان دوران دموکراسی نزدیک شد از صلبیت تقدیر کاست و بر اهمیت خصلت و فردیت در قهرمان تراژیک افزود».
رضایی‌راد نوشته است که نوشتن این رساله چیزی حدود ده سال زمان برده و کار بر روی آن نه به عنوان پژوهشی آکادمیک درباره موضوعی کهن و مربوط به 2500 سال پیش بلکه همچون امری معاصر و در حکم کشف نوعی خویشاوندی با آن بوده است. رضایی‌راد ساختار پژوهش گسترده‌اش را به شکلی کلاسیک سازمان داده به این ترتیب که نخست مقدمه‌ای انتقادی درباره موضوع نوشته و سپس مجلدات بعدی کتاب را به هریک از سه تراژدی‌نویس برجسته یونان، یعنی آیسخولوس و سوفوکل و اوریپید، اختصاص داده و بخش‌های درونی هر مجلد را نیز بر اساس کرونولوژی تاریخی تراژدی‌های هریک از این سه قرار داده است. به عبارتی، هریک از دفترهای دوم تا پنجم به یکی از درام‌نویسان اختصاص دارد و هر درام نیز فصل جداگانه‌ای را به خود اختصاص داده است. نکته قابل ذکر دیگر اینکه به اعتقاد نویسنده، تراژدی آتنی را از حیث مطالعه تاریخی و سیاسی نمی‌توان از کمدی جدا کرد. این دو یکدیگر را تکمیل می‌کنند و در کنار هم گفتاری دولت‌شهری‌اند و از این‌رو توصیف تراژدی به مثابه بیانیه دولت‌شهر به طور کامل برای کمدی آتنی نیز صادق است. کمدی آریستوفانی پیوندی ناگسستنی با گفتار سیاسی دولت‌شهر دارد و نویسنده
معتقد است که کمدی و تراژدی بیانیه‌های همگن از سوی دولت‌شهرند. از این‌رو جلد پنجم این مجموعه به شرح و بسط کمدی آتنی و تفسیر کمدی‌های آریستوفان اختصاص دارد. این مجموعه دفتر ششمی هم دارد که به پیوست‌ها و مقالاتی اختصاص دارد که «ضمن ربط با حیطه تراژدی در چارچوب ساختمان رساله نمی‌گنجیدند، اما برای درک آن می‌توانند سودمند باشند».
دفتر دوم مجموعه، همان‌طور که اشاره شد، به آیسخولوس اختصاص دارد و عنوانش «آیسخولوس مبلغ» است. تراژدی‌نویسی را که به خاطر تقدمش بر دیگران پدر تراژدی می‌نامند اما آن‌طور که در کتاب اشاره شده، مسلم این است که تراژدی پیش از آیسخولوس شکل گرفته بوده است. آیسخولوس در میانه قرن‌های ششم و پنجم پیش از میلاد و در دوران طلایی تمدن آتن زندگی می‌کرد. «مهم‌ترین کار تکنیکی او افزودن بازیگر نقش دوم و افزایش نقش دیالوگ است».
اینکه چرا رضایی‌راد عنوان دفتر دوم را «آیسخولوس مبلغ» انتخاب کرده، به خود آثاری برمی‌گردد که او نوشته است. در مقدمه دفتر دوم درباره این موضوع آمده: «آیسخولوس نویسنده‌ای مبلغ بود و مهم‌ترین تراژدی تبلیغی، یعنی تریلوژی اورستیا، را در تبلیغ دولت‌شهر نوشت که به ویژه سومین بخش آن، الاهگان انتقام، نمونه کاملی از یک تئاتر ایده‌محور بود. این تراژدی از لحاظ طرح داستانی بسیار فقیر، اما از حیث ایده دولت‌شهری به شدت فربه بود. جز این نیز همه نمایش‌های دیگر او نمایش‌هایی به شدت تبلیغی و کاملا در خدمت اهداف و ایدئولوژی دولت‌شهر بودند. در دوران او دموکراسی طلایی‌ترین دوران خود را سپری می‌کرد و البته مقدر بود که این دوران طلایی ظرف دو-سه دهه شکوفایی خود را از دست بدهد و در پایان جنگ‌های پلوپونزی به کلی سپری شود. اما آیسخولوس فقط شاهد دوران شکوفایی و بالندگی دموکراسی بود و دموس یونانی تصویر واضحی از خود را در تراژدی‌های او، به ویژه در پارسیان، الاهگان انتقام، پرومته در زنجیر و پناه‌جویان می‌دید، و همین بود که آیسخولوس را برای آنان به جایگاه یک شاعر ملی و برترین تراژدی‌نویس می‌رساند». اما نکته حایز اهمیت درباره آیسخولوس
اینکه او بیش از آنکه به دموکراسی تعهد و تعلق داشته باشد به خود دولت‌شهر تعهد داشت و درواقع دولت‌شهر قهرمان اصلی آثارش است. «آیسخولوس مبلغ» به جز مقدمه‌ای که در آن به اهمیت و جایگاه آیسخولوس پرداخته شده، شامل پنج بخش کلی است: «پارسیان: یک تعزیه دیونوسوسی»، «هفت دشمن تبس: بازگشت تبعیدی»، «پناه‌جویان: حکمت دست‌ها»، «پرومته در زنجیر: انسان هوموپرومتئوسی» و «اورستیا: تراژدیِ تراژدی». در قسمتی از بخش اول کتاب می‌خوانیم: «پژوهشگران تاریخ تئاتر پارسیان را قدیمی‌ترین نمایش‌نامه‌ای می‌دانند که از آیسخولوس به دست ما رسیده و در عین‌حال بر این نظرند که این تراژدی دومین نمایش‌نامه او بوده و احیانا بخشی از یک مجموعه چهارتایی (تترالوژی) را تشکیل می‌داده که مجموعا به نبردهای یونانیان یا بربرها و خطراتی که یونان را تهدید می‌کرده می‌پرداخت. پارسیان در عین‌حال که اولین تراژدی‌ای است که به دست ما رسیده، اولین نمایش‌نامه‌ای است که به یک واقعه معاصر می‌پردازد. در پارسیان تاریخ جایگزین اسطوره شده است. منبع اسطوره برای تراژدی‌نویسان روایات هومری بود، اما در این روایت تاریخی هیچ منبعی جز خود آیسخولوس وجود نداشت». عناوین دیگر
دفترهای این مجموعه که در آینده منتشر می‌شوند عبارتند از: «دفتر سوم: سوفوکل پیامبر»، «دفتر چهارم: اوریپید شکاک»، «دفتر پنجم: آریستوفان محافظه‌کار» و «دفتر ششم: پیوست‌ها».
شرق: محمد رضایی‌راد، نمایش‌نامه‌نویس و کارگردان و پژوهشگری که تاکنون آثار متعددی از او منتشر شده، دست به پژوهشی درباره تراژدی و کمدی یونان زده که به تازگی دو عنوان از این مجموعه در نشر فنجان منتشر شده است. «انتقام دیونوسوس» با عنوان فرعی «خوانشی دولت‌شهری از تراژدی و کمدی یونانی» نام این مجموعه است که در شش دفتر در نشر فنجان چاپ خواهد شد.
دفتر یکم و دوم این مجموعه که اخیرا منتشر شده‌اند، «یک مقدمه انتقادی» و «آیسخولوس مبلغ» نام دارند. دفتر اول پیشگفتاری مفصل دارد که رضایی‌راد در آن طرح کلی پژوهشش را ترسیم کرده و نقاط عطف موضوع مورد بررسی‌اش را برجسته کرده است. او در پژوهشش تراژدی را در زمینه تاریخی‌‌اش نشانده و می‌گوید که تراژدی پدیداری آتنی است و به عبارتی وقتی از تراژدی یونان سخن می‌گوییم درواقع داریم از تاریخ تراژدی در دولت‌شهر آتن سخن می‌گوییم. نکته دیگر اینکه منظور از تراژدی منحصرا تراژدی‌های قرن پنجم پیش از میلاد است. رضایی‌راد نشان داده که چقدر میان تراژدی و دموکراسی قرن پنجم پیش از میلاد ارتباط و پیوند وجود داشته است. بنابراین در این کتاب منظور از تراژدی، تراژدی آتنی قرن پنجم پیش از میلاد است و درواقع تراژدی در مقام تراژدی تنها همین پدیدار تاریخی است و از این‌رو «تراژدی رومی، الیزابتی و فرانسوی یا تراژدی مدرن تنها یک اغتشاش اصطلاح‌شناختی است و آنها را باید درام تراژیک دانست، نه تراژدی». او تراژدی را «بیانیه‌‌ای در باب دموکراسی» قرن پنجم پیش از میلاد نامیده است.
رضایی‌راد در پیشگفتار کتاب درباره ارتباط تراژدی و دولت‌شهر هم نوشته: «تراژدی هرچند پدیداری آتنی بود، اما در کلیت خود گفتاری درباره کلیت دولت‌شهر بود و نه فقط دولت‌شهر آتن، زیرا با آنکه تراژدی حاصل خلاقیت آتنیان بود، اما می‌کوشید تحلیلی جامع از دولت‌شهر و سیاست دولت‌شهری در مفهوم عام خود به دست دهد. به همین دلیل آمفی‌تئاتر، که نخستین نمونه‌اش در آتن برپا شده بود، به سرعت در تمام سرزمین‌های هلنی رشد کرد، به گونه‌ای که حتا شواهدی از آن و اجرای تراژدی در کلنی‌های یونانیان سلوکی در آسیای مرکزی و سرزمین سند، و پس از آن در دوره رومیان در بیزانس و ارمنستان نیز برجا مانده است».
اما اگر تراژدی به دولت‌شهر آتن و قرن پنجم پیش از میلاد مربوط بوده، چرا در طول زمان نه فقط حفظ شده بلکه در دوران معاصر موضوع انواع و اقسام تفسیرها و بازخوانی‌ها قرار گرفته است و به عبارتی چرا هنوز حایز اهمیت است؟ آن‌طور که رضایی‌راد توضیح می‌دهد، تداوم تراژدی یکی به این دلیل است که برای یونانیان، دولت‌شهر نه فقط به سرزمین‌های یونانی بلکه می‌تواند به هرگونه اجتماع انسانی اطلاق شود. رضایی‌راد می‌گوید «تراژدی هرچند پدیداری تاریخی بود، اما می‌توانست از حیث درون‌مایه تراژیک خود، که تصویری از وضعیت عام و دردناک بشری ارائه می‌کرد، و همچنین از حیث مسائل بشری همچون عدالت، فضیلت و قانون از چارچوب تنگ زمانی خود فراتر برود. تراژدی در پایان قرن پنجم پ‌م به پایان رسید، اما این پایان، خود آغازی بود برای ترسیم درام آینده».
رضایی‌راد نوشته که در آن دوران آتنی‌ها آگاهانه نقطه‌ای پررنگ در تاریخ اندیشه بشری گذاشتند و تاریخ را به پیش و پس از خود بدل کردند. او برای آنکه درکی روشن‌تر از آتن در آن زمان به دست دهد، تصویری از آن و مناسبات اجتماعی و سیاسی‌اش و نیز چهره‌های دوران‌ساز آن به دست داده است و درباره اهمیت این دولت‌شهر یونانی نوشته: «آتن قرن پنجم پ‌م به واقع یک المپ زمینی بود که در آن ایزدانی انسانی کنار هم نشسته بودند و داشتند طرح تمام تاریخ آینده را می‌ریختند. آنان با خودآگاهی کم‌نظیری می‌دانستند که دارند از گذشته می‌گسلند و آینده را رقم می‌زنند. آتن را باید نخستین پایتخت فرهنگی جهان به شمار آوریم. تاریخ یونان، چه بخواهیم چه نخواهیم، با تمام فراز و فرودش و با تمام فضایل و رذایلش، به گونه‌ای یکه و یگانه تاریخ همه بشر است».
در کتاب رضایی‌راد، تراژدی و دولت‌شهر دو واژه‌ای بسیار پرتکرارند و این از آن رو است که این دو مفهوم «سرشتی هم‌بسته» دارند. کتاب، تراژدی را صدای دولت‌شهر می‌داند و می‌گوید دولت‌شهر آتن در قرن پنجم پیش از میلاد مدلی از سیاست را تأسیس کرد که دموکراسی نامیده می‌شود. از این‌روست که کوشش کتاب برای تحلیل تراژدی درواقع آشکارکردن شکلی از گفتار سیاسی و صدایی دولت‌شهری است: «از حیث منظر دولت‌شهری همه تراژدی‌ها درباره سیاست بودند و بنابراین کل تراژدی را به عنوان نخستین نمونه‌های درام و نیز نخستین نمونه‌های درام سیاسی باید دانست. یک ارزیابی سریع به فراشد تاریخ سیاسی و فرهنگی یونان در خلال قرن‌های هشتم تا پنجم پ‌م می‌تواند به درک روشن‌تر این نکته کمک کند».
تراژدی در این کتاب به عنوان بخشی از سیاست فرهنگی مورد بررسی قرار گرفته و بر این نکته تأکید شده که تراژدی از همان آغاز به گونه‌اش چالشی به دنیا آمد و از همان ابتدا سویه‌ای سیاسی داشت. انتخاب عنوان «انتقام دیونوسوس» برای کتاب هم اشاره‌ای به همین موضوع است و از این‌روست که تأکید اصلی کتاب بر این موضوع است که «تراژدی به مثابه آخرین دست‌آورد فرهنگ هلنی، بیانیه دولت‌شهر دموکراتیک در آتن قرن پنجم پ‌م است». دفتر نخست مجموعه، به عنوان مقدمه‌ای انتقادی بر فهم همین رویکرد از تراژدی نوشته شده است. آن‌طور که در پیشگفتار هم تأکید شده، این مقدمه انتقادی می‌کوشد در ابتدا گزارشی از بدفهمی‌های موجود در خوانش تراژدی، که سابقه آن تا بوطیقای ارسطو می‌رسد، به دست بدهد و سپس شیوه‌ای برای خوانش تراژدی پیشنهاد دهد که همگن و در تمامیت خود سازگار است. این خوانش همگن، به مدعای این رساله، درواقع چیزی نیست جز خوانش سیاسی تراژدی و یا قرائت تراژدی به مثابه شکلی متقدم از رساله‌های سیاست. در ابتدای دفتر اول کتاب می‌خوانیم: «پژوهشگران عموما بر این عقیده‌اند که تراژدی از دل آیین‌های دیونوسوسی درآمده است. اما پی‌جویی مراسم دیونوسوس در شکل
اصیل و ناب خود، یعنی آن آموزه سری و اسرارآمیز و افسارگسیخته، هرگز ما را به تراژدی نمی‌رساند؛ به عکس ما را با این پرسش مواجه می‌کند که شکلی چنان شورمند و رها، و محتوایی چنان سودایی و سرمستانه اصلا چگونه می‌توانست به تراژدی بینجامد که اساسا محتوایی خردورزانه و شکلی ساختارمند داشت و می‌کوشید اسطوره‌ها را به گونه‌ای عقلانی تبیین کند؟ از سوی دیگر مفسران تراژدی معمولا محتوای آن را به مسئله تقدیر و نگاه تقدیری تراژدی‌نویسان به انسان و جهان ربط داده‌اند. مطالعه دقیق تراژدی‌ها به ما نشان می‌دهد نگاه تقدیری، که مشخصه جهان‌بینی اندیشه هلنی است، البته کم‌وبیش در تراژدی‌ها قابل جست‌وجوست، اما محتوای اصلی و اساسی آن را -محتوایی که مختص تراژدی باشد- تشکیل نمی‌داد و از این گذشته هرچه تراژدی به پایان دوران دموکراسی نزدیک شد از صلبیت تقدیر کاست و بر اهمیت خصلت و فردیت در قهرمان تراژیک افزود».
رضایی‌راد نوشته است که نوشتن این رساله چیزی حدود ده سال زمان برده و کار بر روی آن نه به عنوان پژوهشی آکادمیک درباره موضوعی کهن و مربوط به 2500 سال پیش بلکه همچون امری معاصر و در حکم کشف نوعی خویشاوندی با آن بوده است. رضایی‌راد ساختار پژوهش گسترده‌اش را به شکلی کلاسیک سازمان داده به این ترتیب که نخست مقدمه‌ای انتقادی درباره موضوع نوشته و سپس مجلدات بعدی کتاب را به هریک از سه تراژدی‌نویس برجسته یونان، یعنی آیسخولوس و سوفوکل و اوریپید، اختصاص داده و بخش‌های درونی هر مجلد را نیز بر اساس کرونولوژی تاریخی تراژدی‌های هریک از این سه قرار داده است. به عبارتی، هریک از دفترهای دوم تا پنجم به یکی از درام‌نویسان اختصاص دارد و هر درام نیز فصل جداگانه‌ای را به خود اختصاص داده است. نکته قابل ذکر دیگر اینکه به اعتقاد نویسنده، تراژدی آتنی را از حیث مطالعه تاریخی و سیاسی نمی‌توان از کمدی جدا کرد. این دو یکدیگر را تکمیل می‌کنند و در کنار هم گفتاری دولت‌شهری‌اند و از این‌رو توصیف تراژدی به مثابه بیانیه دولت‌شهر به طور کامل برای کمدی آتنی نیز صادق است. کمدی آریستوفانی پیوندی ناگسستنی با گفتار سیاسی دولت‌شهر دارد و نویسنده
معتقد است که کمدی و تراژدی بیانیه‌های همگن از سوی دولت‌شهرند. از این‌رو جلد پنجم این مجموعه به شرح و بسط کمدی آتنی و تفسیر کمدی‌های آریستوفان اختصاص دارد. این مجموعه دفتر ششمی هم دارد که به پیوست‌ها و مقالاتی اختصاص دارد که «ضمن ربط با حیطه تراژدی در چارچوب ساختمان رساله نمی‌گنجیدند، اما برای درک آن می‌توانند سودمند باشند».
دفتر دوم مجموعه، همان‌طور که اشاره شد، به آیسخولوس اختصاص دارد و عنوانش «آیسخولوس مبلغ» است. تراژدی‌نویسی را که به خاطر تقدمش بر دیگران پدر تراژدی می‌نامند اما آن‌طور که در کتاب اشاره شده، مسلم این است که تراژدی پیش از آیسخولوس شکل گرفته بوده است. آیسخولوس در میانه قرن‌های ششم و پنجم پیش از میلاد و در دوران طلایی تمدن آتن زندگی می‌کرد. «مهم‌ترین کار تکنیکی او افزودن بازیگر نقش دوم و افزایش نقش دیالوگ است».
اینکه چرا رضایی‌راد عنوان دفتر دوم را «آیسخولوس مبلغ» انتخاب کرده، به خود آثاری برمی‌گردد که او نوشته است. در مقدمه دفتر دوم درباره این موضوع آمده: «آیسخولوس نویسنده‌ای مبلغ بود و مهم‌ترین تراژدی تبلیغی، یعنی تریلوژی اورستیا، را در تبلیغ دولت‌شهر نوشت که به ویژه سومین بخش آن، الاهگان انتقام، نمونه کاملی از یک تئاتر ایده‌محور بود. این تراژدی از لحاظ طرح داستانی بسیار فقیر، اما از حیث ایده دولت‌شهری به شدت فربه بود. جز این نیز همه نمایش‌های دیگر او نمایش‌هایی به شدت تبلیغی و کاملا در خدمت اهداف و ایدئولوژی دولت‌شهر بودند. در دوران او دموکراسی طلایی‌ترین دوران خود را سپری می‌کرد و البته مقدر بود که این دوران طلایی ظرف دو-سه دهه شکوفایی خود را از دست بدهد و در پایان جنگ‌های پلوپونزی به کلی سپری شود. اما آیسخولوس فقط شاهد دوران شکوفایی و بالندگی دموکراسی بود و دموس یونانی تصویر واضحی از خود را در تراژدی‌های او، به ویژه در پارسیان، الاهگان انتقام، پرومته در زنجیر و پناه‌جویان می‌دید، و همین بود که آیسخولوس را برای آنان به جایگاه یک شاعر ملی و برترین تراژدی‌نویس می‌رساند». اما نکته حایز اهمیت درباره آیسخولوس
اینکه او بیش از آنکه به دموکراسی تعهد و تعلق داشته باشد به خود دولت‌شهر تعهد داشت و درواقع دولت‌شهر قهرمان اصلی آثارش است. «آیسخولوس مبلغ» به جز مقدمه‌ای که در آن به اهمیت و جایگاه آیسخولوس پرداخته شده، شامل پنج بخش کلی است: «پارسیان: یک تعزیه دیونوسوسی»، «هفت دشمن تبس: بازگشت تبعیدی»، «پناه‌جویان: حکمت دست‌ها»، «پرومته در زنجیر: انسان هوموپرومتئوسی» و «اورستیا: تراژدیِ تراژدی». در قسمتی از بخش اول کتاب می‌خوانیم: «پژوهشگران تاریخ تئاتر پارسیان را قدیمی‌ترین نمایش‌نامه‌ای می‌دانند که از آیسخولوس به دست ما رسیده و در عین‌حال بر این نظرند که این تراژدی دومین نمایش‌نامه او بوده و احیانا بخشی از یک مجموعه چهارتایی (تترالوژی) را تشکیل می‌داده که مجموعا به نبردهای یونانیان یا بربرها و خطراتی که یونان را تهدید می‌کرده می‌پرداخت. پارسیان در عین‌حال که اولین تراژدی‌ای است که به دست ما رسیده، اولین نمایش‌نامه‌ای است که به یک واقعه معاصر می‌پردازد. در پارسیان تاریخ جایگزین اسطوره شده است. منبع اسطوره برای تراژدی‌نویسان روایات هومری بود، اما در این روایت تاریخی هیچ منبعی جز خود آیسخولوس وجود نداشت». عناوین دیگر
دفترهای این مجموعه که در آینده منتشر می‌شوند عبارتند از: «دفتر سوم: سوفوکل پیامبر»، «دفتر چهارم: اوریپید شکاک»، «دفتر پنجم: آریستوفان محافظه‌کار» و «دفتر ششم: پیوست‌ها».
آخرین اخبار روزنامه را از طریق این لینک پیگیری کنید.
