آلمان را در سیاست خارجی دریابید
حامد نیکپی
ایران کشوری بزرگ، برخوردار از منابع عظیم انرژی و بازیگری قدرتمند بهلحاظ سیاسی، امنیتی و اقتصادی در خاورمیانه است. درحالیکه بیثباتی در این منطقه عمق و گستره وسیعی دارد، ایران ضمن توجه به امنیت منطقه درصدد است با حفظ ثبات و امنیت داخلی، جذب سرمایههای خارجی و بهرهگیری از فناوریهای نوین بر موانع رشد و توسعه اقتصادی و صنعتی غلبه کند. ایران در زمینه رهایی از وابستگی و اقتصاد تکمحصولی، خود را ناگزیر میداند که تلاش جدی و مؤثری در توسعه زیرساختهای اقتصادی و صنعتی انجام دهد. از نگاه ایران، این تلاشها باعث تقویت اقتصاد ملی و خودباوری در حوزههای مختلف فرهنگی و سیاسی- امنیتی خواهد شد. این کشور با استفاده از نیروی انسانی متخصص خود در حوزههای مختلف کشاورزی، صنعتی، انرژی و با گسترش همکاریها و روابط با کشورهای توسعهیافته صنعتی، میتواند زیرساختهای لازم را در راستای صنعتیشدن و رهایی از اقتصاد نفتی مهیا کند. برای تحقق این امر مهم، برقراری تعاملات گسترده اقتصادی با آلمان میتواند بهعنوان گامی مؤثر مورد توجه قرار گیرد که البته شرط نخست آن، غلبه بر موانع سیاسی و چالشهای سیاست خارجی است. در این صورت، با توجه به جایگاه برتر اقتصادی و صنعتی آلمان در اتحادیه اروپایی، سایر کشورهای اروپایی نیز به سرمایهگذاری در بخشهای مختلف و توسعه روابط و همکاریهای اقتصادی با این کشور ترغیب خواهند شد و در نتیجه روابط سیاسی و اقتصادی بین ایران و اتحادیه اروپا چشماندازی روبهگسترش خواهد یافت.
در نظام بینالملل کنونی بهغیر از دولتها، نقشآفرینان دیگری از جمله سازمانها و نهادهای سیاسی و فرهنگی بر تصمیمهای جهانی تأثیرگذار هستند. از جمله مهمترین این سازمانها اتحادیه اروپاست. اتحادیه اروپا با عضویت ٢٧ کشور و داشتن جمعیتی بالغ بر ٥٠٠ میلیون نفر در ردیف چهارم ثروت و درآمد جهان است، از طرفی این اتحادیه بیش از ٢٠ درصد تجارت جهانی را در اختیار دارد و اینکه بیش از ٧٠ درصد از مبادلات جهانی بهواسطه شرکتهای بینالمللی که اعضای این اتحادیه در سراسر دنیا ایجاد کرده، انجام میشود.
اتحادیه اروپا در حوزههای مختلفی از جمله نظامی، اقتصادی و حقوق بشر بهدنبال نقشآفرینی در نظام بینالملل است و چهبسا در مسائل مختلفی از جمله توافقنامه برجام تلاش کرده است که جایگاه خود را در تصمیمگیری نظام بینالملل به اثبات برساند. برجام را میتوان یک نمونه بارز از همکاری میان ایران و اتحادیه اروپا دانست.
در دولت اوباما، کشورهای غربی به این نتیجه رسیده بودند که حذف کامل ایران از برنامه هستهای امکانپذیر نیست و سرانجام موضع اتحادیه اروپا در یک برنامه واقعبینانهتر نسبت به غنیسازی سطح پایین برای اهداف غیرنظامی در ایران مورد موافقت قرار گرفت.
برجام بین ایران و گروه ١+٥ نقطه عطفی در روابط سیاسی و اقتصادی ایران با نظام بینالمللی بوده است. ایران توانست بهصورت هوشمندانه با ابرقدرتهای دنیا در زمینه انرژی هستهای به توافق برسد اما همانطورکه ترامپ در کارزار انتخاباتی ریاستجمهوری اعلام کرده بود، از برجام خارج شد. این مسئله موجب خروج شرکتهای بزرگ نفتی، هواپیمایی و ماشینسازی و نیز فسخ یا تعلیق قراردادهای بینالمللی با ایران شد. در ادامه آمریکا خواهان کاهش توان دفاعی و نظامی ایران از جمله در زمینههای موشکی شد و در این راستا، با فشار حداکثری بر اقتصاد ایران کوشید تا کشور را در انزوا قرار دهد.
بیان این نکته مهم است که امروزه با توجه به نگرانی اتحادیه اروپا از عملکرد دولتمردان آمریکا در زمینه خروج از معاهدات زیستمحیطی، ایجاد تعرفههای گمرکی جدید، اختلاف در مدیریت ناتو، ترجیح منافع آمریکا بر معاهدات بینالمللی و ایجاد هژمونی جدید در جهان، باعث شده که این اتحادیه تا حدودی رودرروی یکجانبهگرایی آمریکا قرار گیرد.
آلمان بهعنوان یک کشور مدرن صنعتی و برخوردار از زیرساختهای اقتصادی مطمئن، نقش تأثیرگذاری در سیاست کلی اتحادیه اروپا دارد. تأثیرگذاری اقتصاد و صنعت آلمان بر اقتصاد اروپا و جهان، موجب بهقدرترسیدن آلمان بهعنوان یک کشور تأثیرگذار در تصمیمگیریهای جهانی شده است. به موجب پیمان ماستریخت، آلمان از کشورهای مؤسس اتحادیه اروپایی و امروزه گرداننده اصلی امور این اتحادیه است، همین امر موجب قدرت عملیاتی گستردهای در سطح جهانی برای این کشور شده است. آلمان بهعنوان یک کشور صنعتی باعث همگرایی اقتصادی در اتحادیه اروپا تلقی میشود که چهبسا ارزش پول واحد اروپا، یورو، براساس پول ملی آلمان، مارک سنجیده میشود و مقر بانک مرکزی اروپا، مجری بهجریانافتادن یورو، در شهر فرانکفورت است.
آلمان از نظر سیاسی و اقتصادی از توانمندیهای بالایی در سطح جهانی برخوردار است.
در این راستا آلمان میکوشد در روابط خارجی با دیگر کشورها از سیاست واقعگرایی و کاهش تنش استفاده کند. کشور آلمان در تمام دورهها نشان داده که خواهان گسترش همکاری سیاسی و اقتصادی با ایران است.
پس از برجام، ایران و آلمان به دنبال تقویت و توسعه مناسبات خود تلاش بسیاری انجام دادهاند که حضور مقامات و هیئتهای مختلف سیاسی، اقتصادی و تجاری آلمان در تهران بیانگر رویکرد آنها برای توسعه روابط است. دولتهای عضو اتحادیه اروپـا در رابطه با ایران تـرجیح مـیدهنـد کـه آلمان گام اول را بردارد تا آنها به آن استناد کنند؛ زیرا آنها به شناخت آلمان از ایران اعتماد دارند. گسترش و توسعه مستمر روابط ایران با آلمان در زمینههای سیاسی، اقتصادی، علمی و فرهنگی باعث گسترش روابط ایران و اتحادیه اروپا در همه حوزهها خواهد شد که این میتواند باعث بالارفتن حیطه عملیاتی ایران در منطقه و افزایش جایگاه سیاسی ایران در نظام بینالملل شود.
در یک نگاه کلی، آلمان، یک کشور مدرن صنعتی با زیرساختهای اقتصادی مطمئن است. وجود شرکتهای پیشرفتهای مانند:
- شرکتهای ماشینسازی Benz, Skoda BMW, Audi, VolksWagen,
- شرکتهای کشتیسازی Hamburg Süd, Lürssen Fassmer, Blohm+Voss, Meyer Werft,
- شرکتهای الکتریسیته Siemens, Deutsche Telkom Bosch, Braun,
- شرکتهای شیمیایی BASF, Bayer AG
- شرکتهای زنجیرهای خرید Lidle Rewe, Aldi, Saturn, Kaufhof, Karstadt,
- شرکتهای تولید پوشاک و نساجی Ettlin-Textiles adidas, Puma, Spirit, Tom Taylor, C&A,
سبب شده آلمان از ساختار اقتصادی بسیار قوی در سطح جهانی برخوردار شود. کشور آلمان در زمینه علمی و دانشگاهی نیز سرمایهگذاریهای بسیاری کرده است، بهطوریکه بیشتر دانشگاههای آلمان از رتبه علمی بالایی در سطح جهانی برخوردارند. اکتشافات علمی در زمینههای فلسفی، اجتماعی، اقتصادی و تکنولوژی در دانشگاهها یا مؤسسات علمی مانند MaxPlanck, DAAD, Göttingen, Shtudgart, Humboldt, Freie Berlin, Münster … نشاندهنده آیندهنگری و درایت سیاستمداران آلمان در سرمایهگذاری مراکز علمی و دانشگاهی است. از طرفی دیگر، نهادینهبودن تفکر اعتلا و پیشرفت کشور در مردم آلمان باعث بهوجودآمدن چرخه قوی فکری در سطح سیاسی و عمومی جامعه شده و موجب مطرحشدن آلمان بهعنوان یک کشور فرهنگی، علمی و اقتصادی در سطح جهانی شده است.
سابقه همکاریهای سیاسی میان ایران و آلمان و همچنین پتانسیلها و منابع طبیعی موجود در ایران، موجب شده است که ایران از نظر اقتصادی از جایگاهی ویژه نزد آلمان برخوردار شود. آلمان بهعنوان مهمترین کشور انتقالدهنده تکنولوژی به ایران در میان اعضای اتحادیه اروپا، میتواند روابط گستردهتری در عرصه اقتصادی با ایران داشته باشد.
کشورهای منطقه آلمان ازجمله کشورهای سوئیس و اتریش، اشتراکات زبانی و فرهنگی و نژادی بسیار زیادی با آلمان دارند که موجب نزدیکی سیاسی و اقتصادی این کشورها با یکدیگر شده است و به این دلیل این منطقه را DACH-Region مینامند که حروف اختصاری آن عبارتاند از D=Deutschland, A=Austria و CH=Confoederatio Helvetica که نام لاتین سوئیس است.
آلمان، اتریش و سوئیس در مرکز اروپا قرار دارند. این کشورها هم بهعنوان شریک مهم اقتصادی و هم بهعنوان پلی بین شمال و جنوب اروپا عمل میکنند و بیشتر از سایر کشورهای عضو اتحادیه اروپا در هم آمیختهاند. با توجه به برخورداری این سه کشور از پیشرفتهای اقتصادی، علمی، فرهنگی و اجتماعی، دیگر کشورهای اروپایی به دنبال گسترش روابط با این کشورها در جهت ارتقای کیفیت اقتصادی و آموزشی خود هستند. حال با توجه به جایگاه آلمان، اتریش و سوئیس در اروپا از یک سو و رویکرد بیطرفی یا عدم دخالت این کشورها در سیاستهای کلان با ایران از سوی دیگر، به نظر میرسد ایران باید در جهت افزایش حجم معاملات تجاری و اقتصادی و روابط علمی و فرهنگی با کشورهای آلمان، اتریش و سوئیس گام مؤثری بردارد. در ادامه با توجه به مطالب بیانشده، مدل آلمان و منطقه آلمان در راستای سیاست خارجی ایران را ارائه میکنم، با این توضیح که منطقه آلمان بیانگر کشورهای اتریش و سوئیس است.
با توجه به اشتراکات فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی بین کشورهای آلمان، سوئیس و اتریش، گسترش همکاری فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی ایران با منطقه آلمان تأثیر بسیار زیادی بر افزایش همکاریهای سیاسی و اقتصادی ایران و آلمان خواهد داشت و با توجه به جایگاه تأثیرگذار آلمان بر اتحادیه اروپا، گسترش روابط سیاسی و اقتصادی ایران و اتحادیه اروپا را در پی خواهد داشت و در ادامه، این روابط با توجه به تأثیرگذاری اتحادیه اروپا در نظام بینالملل، باعث افزایش قدرت سیاسی و اقتصادی ایران در منطقه و جهان خواهد شد که این اهمیت بالای مدل آلمان و منطقه آلمان در رویکردهای جدید خارجی ایران را به اثبات میرساند.
ایران کشوری بزرگ، برخوردار از منابع عظیم انرژی و بازیگری قدرتمند بهلحاظ سیاسی، امنیتی و اقتصادی در خاورمیانه است. درحالیکه بیثباتی در این منطقه عمق و گستره وسیعی دارد، ایران ضمن توجه به امنیت منطقه درصدد است با حفظ ثبات و امنیت داخلی، جذب سرمایههای خارجی و بهرهگیری از فناوریهای نوین بر موانع رشد و توسعه اقتصادی و صنعتی غلبه کند. ایران در زمینه رهایی از وابستگی و اقتصاد تکمحصولی، خود را ناگزیر میداند که تلاش جدی و مؤثری در توسعه زیرساختهای اقتصادی و صنعتی انجام دهد. از نگاه ایران، این تلاشها باعث تقویت اقتصاد ملی و خودباوری در حوزههای مختلف فرهنگی و سیاسی- امنیتی خواهد شد. این کشور با استفاده از نیروی انسانی متخصص خود در حوزههای مختلف کشاورزی، صنعتی، انرژی و با گسترش همکاریها و روابط با کشورهای توسعهیافته صنعتی، میتواند زیرساختهای لازم را در راستای صنعتیشدن و رهایی از اقتصاد نفتی مهیا کند. برای تحقق این امر مهم، برقراری تعاملات گسترده اقتصادی با آلمان میتواند بهعنوان گامی مؤثر مورد توجه قرار گیرد که البته شرط نخست آن، غلبه بر موانع سیاسی و چالشهای سیاست خارجی است. در این صورت، با توجه به جایگاه برتر اقتصادی و صنعتی آلمان در اتحادیه اروپایی، سایر کشورهای اروپایی نیز به سرمایهگذاری در بخشهای مختلف و توسعه روابط و همکاریهای اقتصادی با این کشور ترغیب خواهند شد و در نتیجه روابط سیاسی و اقتصادی بین ایران و اتحادیه اروپا چشماندازی روبهگسترش خواهد یافت.
در نظام بینالملل کنونی بهغیر از دولتها، نقشآفرینان دیگری از جمله سازمانها و نهادهای سیاسی و فرهنگی بر تصمیمهای جهانی تأثیرگذار هستند. از جمله مهمترین این سازمانها اتحادیه اروپاست. اتحادیه اروپا با عضویت ٢٧ کشور و داشتن جمعیتی بالغ بر ٥٠٠ میلیون نفر در ردیف چهارم ثروت و درآمد جهان است، از طرفی این اتحادیه بیش از ٢٠ درصد تجارت جهانی را در اختیار دارد و اینکه بیش از ٧٠ درصد از مبادلات جهانی بهواسطه شرکتهای بینالمللی که اعضای این اتحادیه در سراسر دنیا ایجاد کرده، انجام میشود.
اتحادیه اروپا در حوزههای مختلفی از جمله نظامی، اقتصادی و حقوق بشر بهدنبال نقشآفرینی در نظام بینالملل است و چهبسا در مسائل مختلفی از جمله توافقنامه برجام تلاش کرده است که جایگاه خود را در تصمیمگیری نظام بینالملل به اثبات برساند. برجام را میتوان یک نمونه بارز از همکاری میان ایران و اتحادیه اروپا دانست.
در دولت اوباما، کشورهای غربی به این نتیجه رسیده بودند که حذف کامل ایران از برنامه هستهای امکانپذیر نیست و سرانجام موضع اتحادیه اروپا در یک برنامه واقعبینانهتر نسبت به غنیسازی سطح پایین برای اهداف غیرنظامی در ایران مورد موافقت قرار گرفت.
برجام بین ایران و گروه ١+٥ نقطه عطفی در روابط سیاسی و اقتصادی ایران با نظام بینالمللی بوده است. ایران توانست بهصورت هوشمندانه با ابرقدرتهای دنیا در زمینه انرژی هستهای به توافق برسد اما همانطورکه ترامپ در کارزار انتخاباتی ریاستجمهوری اعلام کرده بود، از برجام خارج شد. این مسئله موجب خروج شرکتهای بزرگ نفتی، هواپیمایی و ماشینسازی و نیز فسخ یا تعلیق قراردادهای بینالمللی با ایران شد. در ادامه آمریکا خواهان کاهش توان دفاعی و نظامی ایران از جمله در زمینههای موشکی شد و در این راستا، با فشار حداکثری بر اقتصاد ایران کوشید تا کشور را در انزوا قرار دهد.
بیان این نکته مهم است که امروزه با توجه به نگرانی اتحادیه اروپا از عملکرد دولتمردان آمریکا در زمینه خروج از معاهدات زیستمحیطی، ایجاد تعرفههای گمرکی جدید، اختلاف در مدیریت ناتو، ترجیح منافع آمریکا بر معاهدات بینالمللی و ایجاد هژمونی جدید در جهان، باعث شده که این اتحادیه تا حدودی رودرروی یکجانبهگرایی آمریکا قرار گیرد.
آلمان بهعنوان یک کشور مدرن صنعتی و برخوردار از زیرساختهای اقتصادی مطمئن، نقش تأثیرگذاری در سیاست کلی اتحادیه اروپا دارد. تأثیرگذاری اقتصاد و صنعت آلمان بر اقتصاد اروپا و جهان، موجب بهقدرترسیدن آلمان بهعنوان یک کشور تأثیرگذار در تصمیمگیریهای جهانی شده است. به موجب پیمان ماستریخت، آلمان از کشورهای مؤسس اتحادیه اروپایی و امروزه گرداننده اصلی امور این اتحادیه است، همین امر موجب قدرت عملیاتی گستردهای در سطح جهانی برای این کشور شده است. آلمان بهعنوان یک کشور صنعتی باعث همگرایی اقتصادی در اتحادیه اروپا تلقی میشود که چهبسا ارزش پول واحد اروپا، یورو، براساس پول ملی آلمان، مارک سنجیده میشود و مقر بانک مرکزی اروپا، مجری بهجریانافتادن یورو، در شهر فرانکفورت است.
آلمان از نظر سیاسی و اقتصادی از توانمندیهای بالایی در سطح جهانی برخوردار است.
در این راستا آلمان میکوشد در روابط خارجی با دیگر کشورها از سیاست واقعگرایی و کاهش تنش استفاده کند. کشور آلمان در تمام دورهها نشان داده که خواهان گسترش همکاری سیاسی و اقتصادی با ایران است.
پس از برجام، ایران و آلمان به دنبال تقویت و توسعه مناسبات خود تلاش بسیاری انجام دادهاند که حضور مقامات و هیئتهای مختلف سیاسی، اقتصادی و تجاری آلمان در تهران بیانگر رویکرد آنها برای توسعه روابط است. دولتهای عضو اتحادیه اروپـا در رابطه با ایران تـرجیح مـیدهنـد کـه آلمان گام اول را بردارد تا آنها به آن استناد کنند؛ زیرا آنها به شناخت آلمان از ایران اعتماد دارند. گسترش و توسعه مستمر روابط ایران با آلمان در زمینههای سیاسی، اقتصادی، علمی و فرهنگی باعث گسترش روابط ایران و اتحادیه اروپا در همه حوزهها خواهد شد که این میتواند باعث بالارفتن حیطه عملیاتی ایران در منطقه و افزایش جایگاه سیاسی ایران در نظام بینالملل شود.
در یک نگاه کلی، آلمان، یک کشور مدرن صنعتی با زیرساختهای اقتصادی مطمئن است. وجود شرکتهای پیشرفتهای مانند:
- شرکتهای ماشینسازی Benz, Skoda BMW, Audi, VolksWagen,
- شرکتهای کشتیسازی Hamburg Süd, Lürssen Fassmer, Blohm+Voss, Meyer Werft,
- شرکتهای الکتریسیته Siemens, Deutsche Telkom Bosch, Braun,
- شرکتهای شیمیایی BASF, Bayer AG
- شرکتهای زنجیرهای خرید Lidle Rewe, Aldi, Saturn, Kaufhof, Karstadt,
- شرکتهای تولید پوشاک و نساجی Ettlin-Textiles adidas, Puma, Spirit, Tom Taylor, C&A,
سبب شده آلمان از ساختار اقتصادی بسیار قوی در سطح جهانی برخوردار شود. کشور آلمان در زمینه علمی و دانشگاهی نیز سرمایهگذاریهای بسیاری کرده است، بهطوریکه بیشتر دانشگاههای آلمان از رتبه علمی بالایی در سطح جهانی برخوردارند. اکتشافات علمی در زمینههای فلسفی، اجتماعی، اقتصادی و تکنولوژی در دانشگاهها یا مؤسسات علمی مانند MaxPlanck, DAAD, Göttingen, Shtudgart, Humboldt, Freie Berlin, Münster … نشاندهنده آیندهنگری و درایت سیاستمداران آلمان در سرمایهگذاری مراکز علمی و دانشگاهی است. از طرفی دیگر، نهادینهبودن تفکر اعتلا و پیشرفت کشور در مردم آلمان باعث بهوجودآمدن چرخه قوی فکری در سطح سیاسی و عمومی جامعه شده و موجب مطرحشدن آلمان بهعنوان یک کشور فرهنگی، علمی و اقتصادی در سطح جهانی شده است.
سابقه همکاریهای سیاسی میان ایران و آلمان و همچنین پتانسیلها و منابع طبیعی موجود در ایران، موجب شده است که ایران از نظر اقتصادی از جایگاهی ویژه نزد آلمان برخوردار شود. آلمان بهعنوان مهمترین کشور انتقالدهنده تکنولوژی به ایران در میان اعضای اتحادیه اروپا، میتواند روابط گستردهتری در عرصه اقتصادی با ایران داشته باشد.
کشورهای منطقه آلمان ازجمله کشورهای سوئیس و اتریش، اشتراکات زبانی و فرهنگی و نژادی بسیار زیادی با آلمان دارند که موجب نزدیکی سیاسی و اقتصادی این کشورها با یکدیگر شده است و به این دلیل این منطقه را DACH-Region مینامند که حروف اختصاری آن عبارتاند از D=Deutschland, A=Austria و CH=Confoederatio Helvetica که نام لاتین سوئیس است.
آلمان، اتریش و سوئیس در مرکز اروپا قرار دارند. این کشورها هم بهعنوان شریک مهم اقتصادی و هم بهعنوان پلی بین شمال و جنوب اروپا عمل میکنند و بیشتر از سایر کشورهای عضو اتحادیه اروپا در هم آمیختهاند. با توجه به برخورداری این سه کشور از پیشرفتهای اقتصادی، علمی، فرهنگی و اجتماعی، دیگر کشورهای اروپایی به دنبال گسترش روابط با این کشورها در جهت ارتقای کیفیت اقتصادی و آموزشی خود هستند. حال با توجه به جایگاه آلمان، اتریش و سوئیس در اروپا از یک سو و رویکرد بیطرفی یا عدم دخالت این کشورها در سیاستهای کلان با ایران از سوی دیگر، به نظر میرسد ایران باید در جهت افزایش حجم معاملات تجاری و اقتصادی و روابط علمی و فرهنگی با کشورهای آلمان، اتریش و سوئیس گام مؤثری بردارد. در ادامه با توجه به مطالب بیانشده، مدل آلمان و منطقه آلمان در راستای سیاست خارجی ایران را ارائه میکنم، با این توضیح که منطقه آلمان بیانگر کشورهای اتریش و سوئیس است.
با توجه به اشتراکات فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی بین کشورهای آلمان، سوئیس و اتریش، گسترش همکاری فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی ایران با منطقه آلمان تأثیر بسیار زیادی بر افزایش همکاریهای سیاسی و اقتصادی ایران و آلمان خواهد داشت و با توجه به جایگاه تأثیرگذار آلمان بر اتحادیه اروپا، گسترش روابط سیاسی و اقتصادی ایران و اتحادیه اروپا را در پی خواهد داشت و در ادامه، این روابط با توجه به تأثیرگذاری اتحادیه اروپا در نظام بینالملل، باعث افزایش قدرت سیاسی و اقتصادی ایران در منطقه و جهان خواهد شد که این اهمیت بالای مدل آلمان و منطقه آلمان در رویکردهای جدید خارجی ایران را به اثبات میرساند.