زلزله بم؛ تجربیات تلخ و آموخته‌های سازنده
ساناز سهرابي‌زاده. عضو هيئت‌علمي دانشكده بهداشت و ايمني دانشگاه علوم‌پزشکی شهید بهشتی
زلزله‌ای که در بامداد پنجم دی‌ماه سال 1382، در شهر تاریخی بم واقع در استان کرمان به وقوع پیوست، بیش از 25 هزار کشته و نزدیک به 30 هزار زخمی بر جای گذاشت. زلزله بم فاجعه‌ای تلخ و دردناک بود به‌طوری‌که یادآوری و بیان جزئیات آنچه بر هموطنان‌مان در آن دوران گذشت، احساس ناراحتی و تأثری عمیق را در بین آحاد جامعه ایجاد می‌كند. از طرفی دیگر، با توجه به تأثیرات شگرف زلزله بم بر جامعه ایران، این فاجعه، نقطه‌عطفی در ارتقای نظام مدیریت بحران کشور بوده است. با وجود اینکه پس از زلزله بم، شاهد پیشرفت‌هایی قابل توجه در حوزه‌های سیاست‌گذاری، پژوهش، آموزش و سلامت در بلایا بوده‌ایم، اما همچنان تا رسیدن به شرایط مطلوب مسیری طولانی و البته دشوار پیش‌رو داریم. یکی از مهم‌ترین ابزارهای موجود برای گام‌نهادن در مسیر پیشرفت، استفاده از درس‌آموخته‌های فجایعی همانند زلزله بم است. تجربیاتی که به قیمت کشته و مجروح شدن انسان‌های بی‌گناه، خسارت‌های اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جبران‌ناپذیر و نابودی زیرساختارهای حیاتی شهر بم به دست آمده است. در ادامه، به بیان چندین درس‌آموخته مهم زلزله بم با تأکید بر نقش جامعه در ارتقای مدیریت بحران‌های آتی
خواهم پرداخت.
علاوه بر نجات زندگی و درمان جراحات، بازتوانی و بازگرداندن عملکرد آسیب‌دیدگان به شرایط نرمال پیش از زلزله و تأمین نیازهای سلامت آنان، نقش بسیار مهمی در پویایی و ازسرگیری زندگی در جوامع متأثر از بلایا ایفا می‌كند. بنابراین، بازسازی و راه‌اندازی مجدد سیستم‌های بهداشتی و درمانی در منطقه آسیب‌دیده، به عنوان یکی از مهم‌ترین اولویت‌های عملکردی مدیریت بحران محسوب می‌شود. استفاده از دانش، توانمندی و ظرفیت‌های جوامع بومی در تمامی مراحل مدیریت بحران شامل کاهش آسیب، آمادگی، پاسخ و بازیابی، نقشی سازنده و مثبت در پیشگیری از وقوع آسیب‌های ناشی از زلزله و سایر بلایای طبیعی ایفا می‌کند. در زلزله بم و سایر فجایع مشابه، مردم و جوامع بومی، اولین گروهی بوده‌اند که به جست‌وجو و نجات قربانیان در 72 ساعت اول پس از زلزله پرداخته‌اند و پس از ورود امدادگران به مناطق آسیب‌دیده، مشارکت جامعه در امدادرسانی همچنان استمرار داشته است. به همین ترتیب، بازسازی و بازتوانی جامعه آسیب‌دیده بم با مشارکت ساکنان آن و نیز توجه به فرهنگ بومی منطقه، می‌توانست کیفیت و هزینه-اثربخشی اقدامات بازیابی را به طور چشمگیری ارتقا بخشد. علاوه بر آن، تأکید بر
رویکرد پیشگیرانه در مدیریت بلایای طبیعی با تمرکز بر مشارکت جامعه در تمامی مراحل کاهش خطر و آمادگی در برابر زلزله، می‌تواند احتمال تکرار وقوع فجایعی همچون زلزله بم را به میزان قابل‌توجهی کاهش دهد. در این راستا، آموزش و تمرین جامعه‌محور، دو اقدام مهم برای مدیریت و آماده‌سازی افراد ساکن در مناطق پرمخاطره از نظر رخداد زلزله هستند. لزوم جامعه‌محوربودن مدیریت بحران در سند سِندای که یکی از اسناد بین‌المللی مهم برای هدایت کشورها به سمت سیاست‌ها و برنامه‌های کاهش خطرات بلایای طبیعی در بازه زمانی 2015 تا 2030 است، نیز مورد تأکید قرار گرفته است.
مطابق با شواهد علمی موجود، شیوع فقر و فشارهای اقتصادی در بین بازماندگان و آسیب‌دیدگان ساکن در مناطق زلزله‌زده (و سایر بلایای طبیعی) به طور فزاینده‌ای تشدید می‌شود. چالش فقر و محرومیت، بیش از همه گروه‌های آسیب‌پذیر را متأثر كرده و آنها را آسیب‌پذیرتر می‌كند. این گروه‌ها معمولا شامل کودکان، افراد کم‌توان، افراد دارای بیماری مزمن و ناتوان‌کننده، سالمندان، زنان باردار، زنان سرپرست خانوار و مردانی می‌شوند که در زلزله همسر خود را از دست داده‌اند. توجه به سلامت جسمی و روانی و تأمین نیازهای اساسی و خاص گروه‌های آسیب‌پذیر بايد به عنوان یکی از اولویت‌های برنامه‌ریزی و مدیریت بحران جامعه‌محور مورد توجه قرار گیرد. البته، با توجه به لزوم به‌کارگیری هم‌زمان مفاهیم ظرفیت و آسیب‌پذیری در کنار یکدیگر، تمرکز بر توانمندی و ظرفیت گروه‌های آسیب‌پذیر می‌تواند منجر به کاهش آسیب‌پذیری آنها و نیز ارتقای مدیریت جامعه‌محور شود. کارآفرینی، راه‌اندازی کسب‌وکار و ایجاد شغل در مناطق زلزله‌زده می‌تواند ضمن جلوگیری از وابستگی آسیب‌دیدگان به کمک‌های مالی سازمان‌های دولتی و خیریه‌ها، از تشدید فقر و گرسنگی در جامعه متأثر از بلایای طبیعی
بکاهد.
اگرچه رخداد زلزله‌های اخیر در استان‌های آذربایجان شرقی، بوشهر و کرمانشاه بیانگر تکرار تجربیات تلخ و تکان‌دهنده زلزله بم با شدت و وسعتی محدودتر بوده است، اما نظام مدیریت بحران کشور با بهره‌گیری از ظرفیت‌ها و توانمندی‌های جوامع بومی از یک طرف و استفاده از دانش، تخصص و تجربیات پژوهشگران و اندیشمندان در سیاست‌گذاری، مدیریت، برنامه‌ریزی، هماهنگی و نظارت بر مدیریت بحران‌های آتی از طرف دیگر می‌تواند در مسیر پیشرفت حرکت كرده و ارتقا یابد.
زلزله‌ای که در بامداد پنجم دی‌ماه سال 1382، در شهر تاریخی بم واقع در استان کرمان به وقوع پیوست، بیش از 25 هزار کشته و نزدیک به 30 هزار زخمی بر جای گذاشت. زلزله بم فاجعه‌ای تلخ و دردناک بود به‌طوری‌که یادآوری و بیان جزئیات آنچه بر هموطنان‌مان در آن دوران گذشت، احساس ناراحتی و تأثری عمیق را در بین آحاد جامعه ایجاد می‌كند. از طرفی دیگر، با توجه به تأثیرات شگرف زلزله بم بر جامعه ایران، این فاجعه، نقطه‌عطفی در ارتقای نظام مدیریت بحران کشور بوده است. با وجود اینکه پس از زلزله بم، شاهد پیشرفت‌هایی قابل توجه در حوزه‌های سیاست‌گذاری، پژوهش، آموزش و سلامت در بلایا بوده‌ایم، اما همچنان تا رسیدن به شرایط مطلوب مسیری طولانی و البته دشوار پیش‌رو داریم. یکی از مهم‌ترین ابزارهای موجود برای گام‌نهادن در مسیر پیشرفت، استفاده از درس‌آموخته‌های فجایعی همانند زلزله بم است. تجربیاتی که به قیمت کشته و مجروح شدن انسان‌های بی‌گناه، خسارت‌های اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جبران‌ناپذیر و نابودی زیرساختارهای حیاتی شهر بم به دست آمده است. در ادامه، به بیان چندین درس‌آموخته مهم زلزله بم با تأکید بر نقش جامعه در ارتقای مدیریت بحران‌های آتی
خواهم پرداخت.
علاوه بر نجات زندگی و درمان جراحات، بازتوانی و بازگرداندن عملکرد آسیب‌دیدگان به شرایط نرمال پیش از زلزله و تأمین نیازهای سلامت آنان، نقش بسیار مهمی در پویایی و ازسرگیری زندگی در جوامع متأثر از بلایا ایفا می‌كند. بنابراین، بازسازی و راه‌اندازی مجدد سیستم‌های بهداشتی و درمانی در منطقه آسیب‌دیده، به عنوان یکی از مهم‌ترین اولویت‌های عملکردی مدیریت بحران محسوب می‌شود. استفاده از دانش، توانمندی و ظرفیت‌های جوامع بومی در تمامی مراحل مدیریت بحران شامل کاهش آسیب، آمادگی، پاسخ و بازیابی، نقشی سازنده و مثبت در پیشگیری از وقوع آسیب‌های ناشی از زلزله و سایر بلایای طبیعی ایفا می‌کند. در زلزله بم و سایر فجایع مشابه، مردم و جوامع بومی، اولین گروهی بوده‌اند که به جست‌وجو و نجات قربانیان در 72 ساعت اول پس از زلزله پرداخته‌اند و پس از ورود امدادگران به مناطق آسیب‌دیده، مشارکت جامعه در امدادرسانی همچنان استمرار داشته است. به همین ترتیب، بازسازی و بازتوانی جامعه آسیب‌دیده بم با مشارکت ساکنان آن و نیز توجه به فرهنگ بومی منطقه، می‌توانست کیفیت و هزینه-اثربخشی اقدامات بازیابی را به طور چشمگیری ارتقا بخشد. علاوه بر آن، تأکید بر
رویکرد پیشگیرانه در مدیریت بلایای طبیعی با تمرکز بر مشارکت جامعه در تمامی مراحل کاهش خطر و آمادگی در برابر زلزله، می‌تواند احتمال تکرار وقوع فجایعی همچون زلزله بم را به میزان قابل‌توجهی کاهش دهد. در این راستا، آموزش و تمرین جامعه‌محور، دو اقدام مهم برای مدیریت و آماده‌سازی افراد ساکن در مناطق پرمخاطره از نظر رخداد زلزله هستند. لزوم جامعه‌محوربودن مدیریت بحران در سند سِندای که یکی از اسناد بین‌المللی مهم برای هدایت کشورها به سمت سیاست‌ها و برنامه‌های کاهش خطرات بلایای طبیعی در بازه زمانی 2015 تا 2030 است، نیز مورد تأکید قرار گرفته است.
مطابق با شواهد علمی موجود، شیوع فقر و فشارهای اقتصادی در بین بازماندگان و آسیب‌دیدگان ساکن در مناطق زلزله‌زده (و سایر بلایای طبیعی) به طور فزاینده‌ای تشدید می‌شود. چالش فقر و محرومیت، بیش از همه گروه‌های آسیب‌پذیر را متأثر كرده و آنها را آسیب‌پذیرتر می‌كند. این گروه‌ها معمولا شامل کودکان، افراد کم‌توان، افراد دارای بیماری مزمن و ناتوان‌کننده، سالمندان، زنان باردار، زنان سرپرست خانوار و مردانی می‌شوند که در زلزله همسر خود را از دست داده‌اند. توجه به سلامت جسمی و روانی و تأمین نیازهای اساسی و خاص گروه‌های آسیب‌پذیر بايد به عنوان یکی از اولویت‌های برنامه‌ریزی و مدیریت بحران جامعه‌محور مورد توجه قرار گیرد. البته، با توجه به لزوم به‌کارگیری هم‌زمان مفاهیم ظرفیت و آسیب‌پذیری در کنار یکدیگر، تمرکز بر توانمندی و ظرفیت گروه‌های آسیب‌پذیر می‌تواند منجر به کاهش آسیب‌پذیری آنها و نیز ارتقای مدیریت جامعه‌محور شود. کارآفرینی، راه‌اندازی کسب‌وکار و ایجاد شغل در مناطق زلزله‌زده می‌تواند ضمن جلوگیری از وابستگی آسیب‌دیدگان به کمک‌های مالی سازمان‌های دولتی و خیریه‌ها، از تشدید فقر و گرسنگی در جامعه متأثر از بلایای طبیعی
بکاهد.
اگرچه رخداد زلزله‌های اخیر در استان‌های آذربایجان شرقی، بوشهر و کرمانشاه بیانگر تکرار تجربیات تلخ و تکان‌دهنده زلزله بم با شدت و وسعتی محدودتر بوده است، اما نظام مدیریت بحران کشور با بهره‌گیری از ظرفیت‌ها و توانمندی‌های جوامع بومی از یک طرف و استفاده از دانش، تخصص و تجربیات پژوهشگران و اندیشمندان در سیاست‌گذاری، مدیریت، برنامه‌ریزی، هماهنگی و نظارت بر مدیریت بحران‌های آتی از طرف دیگر می‌تواند در مسیر پیشرفت حرکت كرده و ارتقا یابد.
آخرین اخبار روزنامه را از طریق این لینک پیگیری کنید.
