بازگشت اتباع افغانستان؛ بر مدار اخلاق و قانون

به گزارش گروه رسانه‌ای شرق،

سالیان گذشته بحث وضعیت مهاجران افغانستانی در ایران و موضوع بازگشت یا ماندن آنها در فضای اجتماعی کشور داغ بود. بعد از پایان تهاجم 12روزه اسرائیل به کشور، ناگهان تب اخراج میهمانان کشور همسایه بالا گرفت و طبق معمول دوگانه‌ای به جریان افتاد؛ موافقان اخراج سریع افغانستانی‌ها با این توجیه که عامل ناامنی در کشور هستند و مخالفان که هرچند با بازگشت مهاجران به سرزمین مادری‌شان هم‌دل‌ هستند، اما این روش ضربتی در مواردی غیرقانونی می‌دانند. اینکه بازداشت تعدادی افغانستانی به اتهام جاسوسی (که هنوز به اثبات نرسیده است) فضایی برای حمله به همه مهاجران این کشور و اخراج شتاب‌زده آنان شود، با موازین قانونی و اخلاقی سازگار به نظر نمی‌رسد.

تا به امروز سه موج مهاجرت عمده از افغانستان به ایران شکل گرفته است: دهه 60 هم‌زمان با جنگ داخلی در افغانستان، ظهور طالبان در دهه 70 و سرانجام چهار سال اخیر که مصادف با بازگشت دوباره طالبان در قدرت شد. نادر یاراحمدی، رئیس مرکز امور اتباع و مهاجرین خارجی وزارت کشور، 18 فروردین امسال به خبرگزاری «ایسنا» تعداد اتباع افغانستانی مجاز و غیرمجاز در کشور را شش میلیون و صد هزار نفر اعلام کرد و گفت: «از این تعداد دو میلیون و صد هزار نفر مجاز، دو میلیون نفر غیرمجاز و دو میلیون نفر در دسته افراد سرشماری‌شده هستند».

از سوی دیگر در سایت «کمیساریای عالی سازمان ملل متحد در امور پناهندگان» این مطلب است: «در سال 2022 میلادی دولت جمهوری اسلامی ایران برنامه سرشماری از تمامی افغانستانی‌های فاقد مدرک در ایران، از‌جمله افرادی را که به‌تازگی به دلیل تحولات افغانستان در ماه آگوست سال 2021 میلادی وارد ایران شده بودند، انجام داد که در نتیجه آن اطلاعات حدود 2.6 میلیون افغانستانی ثبت شده است. به گفته دولت جمهوری اسلامی ایران حدود 500 هزار افغانستانی فاقد مدرک در این برنامه شرکت نکردند. تخمین زده می‌شود از زمان تحولات ماه آگوست سال 2021 میلادی در مجموع یک میلیون افغانستانی وارد ایران شده‌اند که به موجب آن نیاز به حمایت بین‌المللی افزایش یافته است». آمار چندان دقیق نیست.

افغانستانی‌های مقیم ایران سه دسته‌اند: افراد دارای مجوز که برای ماندن روادید یا کارت اقامت دارند؛ دسته دوم اشخاصی که فاقد مجوز هستند و طبیعی بوده که طبق موازین قانونی باید به کشور خود بازگردند؛ و دسته سوم افرادی که در هویت آنان به دلیل فقدان مدرک یا خلأ قانونی (فرزند حاصل از ازدواج مرد افغانستانی و زن ایرانی) ابهام وجود دارد. براساس «قانون اصلاح قانون تعیین تکلیف تابعیت فرزندان حاصل از ازدواج زنان ایرانی با مردان خارجی» (مصوب 2 مهر 1398)، «فرزندان حاصل از ازدواج شرعی زنان ایرانی با مردان غیرایرانی که قبل یا بعد از تصویب این قانون متولد شده یا می‌شوند، قبل از رسیدن به سن 18 سال تمام شمسی به درخواست مادر ایرانی در صورت نداشتن مشکل امنیتی (به تشخیص وزارت اطلاعات و سازمان اطلاعات سپاه پاسداران انقلاب اسلامی) به تابعیت ایران درمی‌آیند. فرزندان مذکور پس از رسیدن به سن 18 سال تمام شمسی، در صورت عدم تقاضای مادر ایرانی، می‌توانند تابعیت ایران را تقاضا کنند که در صورت نداشتن مشکل امنیتی (به تشخیص وزارت اطلاعات و سازمان اطلاعات سپاه پاسداران انقلاب اسلامی) به تابعیت ایران پذیرفته می‌شوند...». علاوه بر سخت‌گیری قانون، آیین‌نامه‌ای که در 31 اردیبهشت 1399 به تصویب دولت رسید، فرایند اعطای تابعیت از طریق مادر را پیچیده‌تر کرد.

اما حالا قرار است مطابق «لایحه اصلاح برخی از احکام مربوط به تابعیت» که سال گذشته از طرف دولت به مجلس ارسال شد، همین احکام نیز محدودتر شود!

در جریان جنگ 12روزه که میهنمان را دستخوش التهاب کرد، تعدادی افغانستانی متهم و دستگیر شدند. باید به چند نکته توجه کرد: اول، بازداشت‌شدگان اکنون متهم هستند و هنوز جرمی به اثبات نرسیده است. دوم، در صورت اثبات گناهکاری، هر فرد مسئول کار خود بوده و موضوع قابلیت تعمیم به همه اتباع کشور همسایه را ندارد. سوم، براساس «قانون موافقت‌نامه استرداد مجرمین بین جمهوری اسلامی ایران و جمهوری اسلامی افغانستان» (مصوب 16 اسفند 1388) نگرانی و خلأ قانونی برای همکاری دو کشور در زمینه تعقیب، محاکمه و مجازات مجرمین وجود ندارد. و چهارم، اصول قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران نه‌تنها بر اتباع ایران، بلکه بر اتباع بیگانه نیز حاکم است؛ در نتیجه‌ حکم به مجازات و اجرای آن باید تنها از طریق قانون باشد (اصل 36)، اصل بر برائت است (اصل 37) و هتک حرمت و حیثیت فردی که بازداشت شده ممنوع و قابل مجازات خواهد بود.

به‌تازگی فیلم‌هایی در شبکه‌های اجتماعی منتشر شده که نشان‌دهنده بدرفتاری با شهروندان کشور همسایه (حتی افراد مجاز) بود. نگارنده بارها شاهد توهین و تحقیر اهالی افغانستان در مراکزی مانند کلانتری‌ها بوده است. کافی است به یاد بیاوریم در دهه 60 خورشیدی این کارگران زحمتکش افغانستانی بودند که با زحمت شبانه‌روزی سراسر ایران را برای انتقال گاز لوله‌گذاری کردند. ارزش این نیروی کار در زمینه ساخت‌وساز و کشاورزی که علاوه بر تلاش فراوان، کم‌توقع نیز هستند بر اهل فن پوشیده نیست و کاهش آن بحران‌ساز خواهد بود. در همین چند روز‌ گذشته، بسیاری از کافه و رستوران‌های پایتخت با 

رد مرز کارگران افغانستانی نیمه‌تعطیل شدند. ایرانیان مهاجر بحق همواره از رفتار غیرمحترمانه کشور‌های غربی نسبت به خود گله‌مند بوده‌اند، شایسته نیست اکنون که نسبت به آورگان همسایه هم‌زبان دست بالا را داریم، اخلاق و انسانیت را کنار بگذاریم.