زنی که در تاریخ ماند، نه در حاشیه

به گزارش گروه رسانه‌ای شرق،

 زهره فراهانی

درگذشت اشرف بروجردی، یکی از چهره‌های شناخته‌شده و اثرگذار جریان اصلاح‌طلب و از زنان پیشرو در مدیریت فرهنگی و اجرائی پس از انقلاب، بار دیگر نگاه‌ها را به مسیری جلب کرد که او طی چند دهه فعالیت سیاسی، فرهنگی و علمی پیمود؛ مسیری که بیش از هر چیز با «اولین‌بودن»، شکستن سقف‌های شیشه‌ای و پیوند سیاست با فرهنگ شناخته می‌شود.

اشرف بروجردی سحرگاه دیروز و پس از تحمل یک دوره بیماری طولانی، در یکی از بیمارستان‌های تهران درگذشت. خبر درگذشت او، واکنش‌های گسترده‌ای در میان فعالان سیاسی، فرهنگی و دانشگاهی به همراه داشت. بروجردی نه‌تنها به ‌عنوان یک فعال سیاسی اصلاح‌طلب شناخته می‌شد، بلکه جایگاه او در تاریخ مدیریت فرهنگی کشور، به‌ویژه به دلیل انتصابش به‌ عنوان نخستین زن رئیس سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران، جایگاهی ماندگار و قابل ‌تأمل است.

مرحومه اشرف بروجردی از سال ۱۳۹۲ تا ۱۳۹۵ معاون فرهنگی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی بود؛ مسئولیتی که در آن تلاش کرد پیوند میان پژوهش دانشگاهی و نیازهای واقعی جامعه را تقویت کند. پس از آن، از سال ۱۳۹۵ تا ۱۴۰۰ ریاست سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران را بر عهده گرفت؛ دوره‌ای که نام او را به‌ عنوان اولین زن در رأس این نهاد مهم فرهنگی ثبت کرد. حضور بروجردی در این جایگاه، فقط یک انتصاب اداری نبود، بلکه نمادی از تغییر تدریجی نگاه به نقش زنان در مدیریت کلان فرهنگی کشور محسوب می‌شد.

اشرف بروجردی دارای دکتری فقه بود؛ تحصیلاتی که نشان می‌داد او علاوه بر فعالیت سیاسی و اجرائی، از پشتوانه علمی و حوزوی نیز برخوردار است. این ترکیب دانش دینی، تجربه اجرائی و فعالیت سیاسی، او را به چهره‌ای متمایز در میان مدیران زن پس از انقلاب تبدیل کرده بود. او هم‌زمان با تعلق خاطر به جریان اصلاحات، در ساختار رسمی نظام نیز نقش‌آفرینی کرد و کوشید میان مطالبات اجتماعی و الزامات نهادی، تعادلی واقع‌گرایانه ایجاد کند.

از دیگر وجوه زندگی اشرف بروجردی، پیوند عمیق او با تاریخ سیاسی جمهوری اسلامی است. او همسر شهید غلامعلی معتمدی، معاون وزیر کار در دولت شهید محمدعلی رجایی و از شهدای حادثه هفتم تیر حزب جمهوری اسلامی بود. این پیشینه، جایگاه بروجردی را در میان خانواده‌های شهدا و نیروهای انقلابی برجسته می‌کرد و نشان می‌داد که حضور او در عرصه سیاست، صرفا محصول تحولات دهه‌های بعدی نیست، بلکه ریشه در تجربه‌های پرهزینه سال‌های ابتدایی انقلاب دارد. در عین حال، اشرف بروجردی خواهر علاءالدین بروجردی، نماینده فعلی مجلس شورای اسلامی، نیز بود؛ نسبتی که بار دیگر پیچیدگی موقعیت او را در سپهر سیاست ایران نشان می‌دهد. او در حالی به ‌عنوان چهره‌ای اصلاح‌طلب شناخته می‌شد که پیوندهای خانوادگی‌اش، او را به طیف‌های متنوع سیاسی متصل می‌کرد؛ امری که گاه از او چهره‌ای فراتر از مرزبندی‌های رایج جناحی می‌ساخت.

نقش تاریخی اشرف بروجردی در دولت اصلاحات نیز از نقاط برجسته کارنامه اوست. در دوره ریاست‌جمهوری حجت‌الاسلام سیدمحمد خاتمی، او به‌ عنوان اولین معاون زن در وزارت کشور پس از انقلاب منصوب شد. این انتصاب از سوی حجت‌الاسلام عبدالله نوری انجام شد و بروجردی در ادامه، در دوره وزارت سیدعبدالواحد موسوی‌لاری نیز همچنان این مسئولیت را بر عهده داشت. حضور او در وزارت کشور، آن هم در یکی از حساس‌ترین وزارتخانه‌های حاکمیتی، نشانه‌ای از تلاش جریان اصلاحات برای گشودن عرصه مدیریت به روی زنان و بهره‌گیری از ظرفیت‌های مغفول‌مانده بود.

در مجموع، کارنامه اشرف بروجردی را می‌توان ترکیبی از سیاست، فرهنگ، دانش و تجربه زیسته دانست؛ زنی که هم همسر شهید بود، هم مدیر ارشد فرهنگی، هم فعال اصلاح‌طلب و هم نخستین زن در چند جایگاه مهم پس از انقلاب. درگذشت او، نه‌تنها فقدان یک چهره سیاسی و فرهنگی است، بلکه یادآور مسیری است که زنان بسیاری در سال‌های پس از انقلاب برای حضور مؤثر در عرصه عمومی پیموده‌اند؛ مسیری که اشرف بروجردی، بی‌تردید یکی از نشانه‌های روشن آن بود. درگذشت اشرف بروجردی فقط خاموش‌شدن یک نام در فهرست مدیران و فعالان سیاسی نیست؛ پایان یک روایت است از زنانی که آرام و بی‌هیاهو، مسیرهای بسته را گشودند و هزینه «اولین‌بودن» را پذیرفتند.

بروجردی از نسلی بود که سیاست را نه در شعار، بلکه در ساخت نهاد، در حفظ حافظه تاریخی و در گشودن فضا برای حضور زنان معنا می‌کرد. حضور او در وزارت کشور، پژوهشگاه علوم انسانی و در نهایت در رأس سازمان اسناد و کتابخانه ملی، نشانه تداوم یک باور بود، توسعه بدون مشارکت واقعی زنان، ناقص و ناپایدار است. او نه صرفا یک مدیر اصلاح‌طلب، که حامل تجربه‌ای چندلایه از انقلاب، جنگ، فقدان، دانش دینی و کنش مدنی بود؛ تجربه‌ای که در سکوت و عمل متبلور شد. اشرف بروجردی رفت، اما رد پای او در نهادهایی که اداره کرد و در تصوری که از امکان حضور زنان در سطوح بالای تصمیم‌گیری باقی گذاشت، همچنان پابرجاست. شاید مهم‌ترین میراث او همین باشد: یادآوری اینکه تغییر، حتی در سخت‌ترین ساختارها، با صبوری، تخصص و ایستادگی ممکن است. «شرق» در گفت‌وگو با برخی از زنان فعال سیاسی نگاهی به کارنامه سیاسی و مدیریتی مرحوم اشرف بروجردی انداخته است.

راکعی: همکاران او را با مهربانی و صبر بی‌نظیرش به یاد می‌آورند

فاطمه راکعی، فعال سیاسی اصلاح‌طلب و از همکاران و نزدیکان اشرف بروجردی‌، از ویژگی‌های بارز او یاد کرد و تأکید کرد که لبخند همیشگی، مهربانی و تواضعش، یاد و خاطره او را در ذهن‌ها زنده نگه خواهد داشت. فاطمه راکعی در ادامه گفت: سیستم فکری بسیار روشن، سیاسی و به هر حال منش علمی، خنده‌رویی و تبسم همیشگی و مهربانی و تواضع اشرف بروجردی برایم به‌یادماندنی بود و هیچ‌وقت از ذهنم پاک نمی‌شود. او ادامه داد: آرامشی که داشت و تحمل همه مسائل زندگی، او را به زنی بزرگ و در واقع شکست‌ناپذیر از نظر فکری و روحی تبدیل کرده بود. متأسفانه مرگ را نتوانست شکست دهد. راکعی که از همکاران او در پژوهشگاه بود، افزود: خاطرات زیادی از همکاری با ایشان داریم؛ هم در پژوهش انسانی، هم در فعالیت‌های سیاسی و فرهنگی. حضور طولانی او در زندگی اجتماعی و سیاسی، به‌ویژه در کنار دیگر زنان اصلاح‌طلب، نمونه‌ای از تعهد و تلاش بی‌وقفه او بود. درگذشت خانم اشرف بروجردی، ضایعه‌ای بزرگ برای جامعه علمی، فرهنگی و سیاسی کشور است و یاد و نام او برای همیشه در خاطره دوستان و همکارانش زنده خواهد ماند.

ابتکار: زنی مجاهد، امیدوار و نقش‌آفرین در سیاست و فرهنگ ایران

معصومه ابتکار، فعال سیاسی اصلاح‌طلب به تشریح فعالیت‌ها و شخصیت خانم اشرف بروجردی پرداخت و از نقش برجسته او در عرصه‌های اجتماعی، فرهنگی و سیاسی ایران سخن گفت. ابتکار درباره او گفت: ‌خانم اشرف بروجردی از زنان مجاهد، فداکار، توانمند و بسیار تلاشگر در عرصه‌های مختلف اجتماعی و سیاسی ایران بود و جزء زنان سرآمد و نقش‌آفرین کشور محسوب می‌شد. خانم بروجردی در مبارزات دانشجویی و حقوق زنان فعالیت گسترده‌ای داشت و در عرصه سیاسی و حزبی و اجتماعی نیز نقش برجسته‌ای ایفا کرد. او اولین زن معاون وزیر کشور و معاون اجتماعی بود که در احیای شوراها، قانون اساسی و اولین دوره انتخابات شوراها نقش کلیدی داشت. در دوره دولت آقای خاتمی، حمایت ایشان از جامعه مدنی باعث رشد چشمگیر تشکل‌ها در حوزه زنان، محیط زیست و ملی شد و این تحولات کاملا واقعی و نه تشریفاتی و دستوری بود.

در دوره دولت اعتدال، خانم بروجردی با حکم رئیس‌جمهور وقت، دکتر روحانی، رئیس مرکز اسناد و کتابخانه ملی شد. در این دوره، فعالیت‌های کتابخانه ملی در عرصه‌های علمی، فرهنگی و بین‌المللی رشد چشمگیری داشت و بازسازی و بازآرایی ساختاری مهمی در این نهاد صورت گرفت که بسیار ارزشمند بود. زندگی خانم بروجردی با مرارت‌های فراوانی همراه بود؛ از شهادت همسر و فوت فرزند، تا مبارزه با بیماری سرطان. با این حال، او همیشه مقاوم، پرتلاش و امیدوار بود و این امید را به دیگران نیز منتقل می‌کرد. این ویژگی را می‌توان «یکی از شاخصه‌های مهم یک زن سیاست‌مدار ایرانی» دانست. او در پایان گفت: امیدوارم روح ایشان شاد باشد و الهام‌بخش نسل جوان کشور ما باقی بماند. خانم اشرف بروجردی با فعالیت‌های خود در حوزه‌های اجتماعی، سیاسی و فرهنگی، الگویی از مقاومت، تلاش و امید برای جامعه ایران به جا گذاشت.

مافی: زنی که سیاست، صبوری و امید را با هم معنا کرد

پروانه مافی، فعال سیاسی اصلاح‌طلب و عضو شورای مرکزی حزب کارگزاران در پی درگذشت سرکار خانم اشرف بروجردی، از چهره‌های برجسته و اثرگذار حوزه زنان و یکی از همراهان و هم‌رزمان قدیمی ایشان، در سخنانی به بیان ویژگی‌ها، سوابق و خاطرات خود از آن مرحوم پرداخت. او با ابراز تأسف از شنیدن این خبر گفت: خبر بسیار بدی بود و با شنیدن فقدان سرکار خانم اشرف بروجردی، زن پرتلاش، مقاوم، صبور و ایستاده در مقابل مشکلات، واقعا جامعه زنان فعال ایران دچار فقدان بزرگی شد و به نظر من این یک ثلمه در حوزه زنان فعال کشور است.او با اشاره به سابقه آشنایی خود با خانم بروجردی افزود: من از طریق جمعیت زنان جمهوری اسلامی با ایشان آشنا شدم.

این آشنایی به سال‌های ابتدایی دهه ۷۰ بازمی‌گردد؛ زمانی که با جمعیت زنان جمهوری اسلامی، به دبیرکلی خانم دکتر زهرا مصطفوی، دختر حضرت امام‌(ره)، وارد این تشکل شدم. هر دوی ما عضو شورای مرکزی بودیم و در کنار دیگر بانوان فعال از جمله مرحوم خانم دباغ، خانم‌های فیروزان، موسویان، اعرابی، احراری، فرزانه مافی، داعی‌پور، جلودارزاده، طباطبایی و دیگر اعضا در این مجموعه فعالیت می‌کردیم. به گفته او، از ابتدای کار، خانم بروجردی شخصیتی فرهیخته و اندیشه‌های بلند داشت و همواره برای آینده برنامه‌ریزی می‌کرد. در آن سال‌ها، تشکل‌های زنانه بسیار محدود بودند و جمعیت زنان جمهوری اسلامی نخستین تشکل سیاسی کاملا زنانه به شمار می‌رفت. در دهه‌های ۶۰ و ۷۰، بخش عمده فعالیت‌های مرتبط با حوزه زنان، چه در عرصه داخلی و چه بین‌المللی، در همین جمعیت پیگیری می‌شد و خانم بروجردی از افراد بسیار شاخص این مجموعه بود.

‌این فعال حوزه زنان ادامه داد: ایشان هم در حوزه بین‌الملل و هم در مسائل داخلی، به‌ویژه در کمیته سیاست داخلی، حضوری فعال و پررنگ داشت. با روی کار آمدن دولت آقای خاتمی در سال ۷۶، جمعیت زنان جمهوری اسلامی به یکی از پایگاه‌های مهم پیگیری مسائل زنان تبدیل شد. حمایت از زنان و معرفی آنان برای موقعیت‌های مدیریتی در سطوح کلان و میانی از جمله اقداماتی بود که با جدیت دنبال می‌شد و خانم بروجردی از فعالان اصلی این بخش بود. او با اشاره به مسئولیت‌های اجرائی خانم بروجردی گفت: در همان سال‌ها، ایشان به عنوان معاون سیاسی وزیر کشور، در دوره‌ای که وزیر کشور آقای موسوی‌لاری بودند، منصوب شد. در نشست‌ها و جلسات معاونان و مشاوران وزرا، همواره دیدگاه‌های جدی و مهمی مطرح می‌کرد و نظراتش تراز یا حتی بالاتر از بسیاری از همکارانش بود. فعال سیاسی اصلاح‌طلب به نقش خانم بروجردی در موضوع شوراها اشاره کرد و افزود: شوراها در دوره ریاست‌جمهوری آقای خاتمی به مرحله نهایی رسید و به اجرا درآمد. این موضوع بسیار گسترده و اساسی بود و ایجاد یک تشکیلات کشوری دقیق و منسجم را می‌طلبید. این فرایند در معاونتی که خانم بروجردی مدیریت آن را برعهده داشت آغاز شد و تا انتها ادامه یافت و ایشان برای این موضوع زحمات فراوانی کشید.پروانه مافی یکی از خاطرات خود را چنین روایت کرد: بحث فرماندار زن برای نخستین‌بار به‌طور جدی توسط خانم بروجردی مطرح شد. یادم هست در همان سال‌ها با من تماس گرفتند و خواستند پنج نفر را به عنوان گزینه فرماندار زن معرفی کنم. من با توجه به شناخت و بررسی توانمندی‌ها، با افراد مختلف صحبت کردم و در نهایت پنج نفر را معرفی کردم، اما هیچ‌کدام به دلایل مختلف پذیرفته نشدند.

در نهایت با شوخی و خنده گفتند که خودت را معرفی می‌کنم. این موضوع نشان می‌دهد که ایشان اولین کسی بود که بعد از انقلاب اسلامی، به‌طور جدی پشت بحث مدیریت سیاسی زنان و فرماندار زن ایستاد و توانست این موضوع را جا بیندازد.‌ او ادامه داد: خانم بروجردی در حوزه ایجاد و تقویت تشکل‌های زنان، چه سیاسی، چه اجتماعی و چه فرهنگی، بسیار دقیق و پیگیر بود و اصرار داشت این تشکل‌ها پا بگیرند و موفق شوند. این فعال سیاسی و اجتماعی با اشاره به ریاست خانم بروجردی بر سازمان اسناد و کتابخانه ملی گفت: ایشان تنها زنی بود که ریاست کتابخانه ملی کشور را برعهده گرفت؛ جایگاهی بسیار مهم و حساس. در آن مسئولیت نیز توانست به‌خوبی بدرخشد و به عنوان یک مدیر ارشد زن، آثار و دستاوردهای ارزشمندی از خود به جا بگذارد. مافی در بخش دیگری از سخنان خود به ویژگی‌های شخصیتی خانم بروجردی پرداخت و گفت: در تمام سال‌هایی که ایشان را می‌شناختم، با وجود مشکلات و گرفتاری‌های فراوان، همیشه می‌خندید. این برای من بسیار قابل توجه بود که در سخت‌ترین شرایط، چه مشکلات شخصی و خانوادگی، چه بیماری و فشارهای سنگین، همواره امیدوار و استوار بود. ایشان در سنین جوانی همسر خود را که به شهادت رسیدند، از دست داد و با وجود وابستگی شدید فرزندان به پدر، مسئولیت زندگی و تربیت آنان را برعهده گرفت. در سال‌های بعد، پسرش امیر معتمدی را از دست داد و در مقابل این مصیبت و آزمایش الهی هم تاب و توان ویژه‌ای از خود نشان داد.

‌امانی:  زنی پرتلاش و الهام‌بخش برای نسل جوان

‌شهربانو امانی، فعال سیاسی اصلاح‌طلب با اشاره به سال‌های آشنایی خود با خانم بروجردی گفت: از زمانی که ایشان معاون اجتماعی وزیر کشور بودند، آرامش و استحکام گفتاری‌شان برایم قابل لمس بود. زندگی پرتلاش و فهیم ایشان در جوانی با سختی‌هایی همچون از دست دادن فرزند و شهیدشدن همسر همراه بود، اما هرگز از فعالیت‌های اجتماعی و فرهنگی باز نماندند. این فعال سیاسی اصلاح‌طلب با بیان خاطره‌ای از یک دیدار در دانشگاه زنجان افزود: بعد از مراسم، یک خانم جوان از خاطره شخصی خود گفت که بعد از فوت همسرش، مادرشوهرش که خانم بروجردی است تمام حقش را به او داده بود، آن لحظه احساس غرور و احترام عمیقی پیدا کردم. این نشان‌دهنده اهمیت نگاه انسانی و حمایتی ایشان بود. او ادامه داد: صبر، پشتکار و صداقت خانم بروجردی حتی در مواجهه با سخت‌ترین دردهای زندگی، مانند از دست دادن همسر شهید و فوت فرزند، قابل ستایش بود. او نمونه‌ای از زنانی است که نه‌تنها برای زنان تلاش می‌کنند، بلکه خودشان زندگی پرچالشی را با قدرت پشت سر می‌گذارند.

امانی در ادامه درباره دوران ریاست او در کتابخانه ملی و اسناد ملی گفت: خانم بروجردی کارهای برجسته‌ای در حفظ و ارتقای اسناد ملی انجام داد و کتابخانه را به محیطی امن و صمیمی برای جوانان، به‌ویژه دختران، تبدیل کرد. نحوه تعامل و آستانه تحمل ایشان با نسل جوان، باعث ایجاد فضایی آرام و الهام‌بخش شد. او افزود: تلاش‌های خانم بروجردی هنوز هم در خاطره دختران و جوانانی که در کتابخانه حضور داشتند، جاری است. نگاه انسانی و آزادی نسبی در محیط‌های فرهنگی، از جمله نحوه برخورد در ماه رمضان و مسائل مربوط به حجاب، نشان‌دهنده رویکرد متعادل و صمیمی ایشان بود.

آخرین مطالب منتشر شده در روزنامه شرق را از طریق این لینک پیگیری کنید.