درنگی کوتاه بر جایگاه کتابدرمانی در سلامت روان در بحران جنگ
زندگی انسان‌ها روی کره زمین با مخاطرات زیادی همراه است. بخشی از این مخاطرات به بلایای طبیعی نظیر زمین‌لرزه، سیل و آتش‌سوزی بدون دخالت مستقیم عوامل انسانی مرتبط می‌شود.
امیررضا اصنافی*
زندگی انسان‌ها روی کره زمین با مخاطرات زیادی همراه است. بخشی از این مخاطرات به بلایای طبیعی نظیر زمین‌لرزه، سیل و آتش‌سوزی بدون دخالت مستقیم عوامل انسانی مرتبط می‌شود. بخشی دیگر از این مخاطرات شامل بیماری‌های همه‌گیر نظیر وبا، طاعون، کرونا و... خواهد بود و بخشی دیگر مربوط به دخالت مستقیم انسان‌ها در ایجاد بحران و خطر است و آن جنگ است. تصور کنیم وقتی صدای انفجار خواب را از چشمان مردم می‌رباید، وقتی هر روز خبری تازه بر تلخی روزهای جنگ می‌افزاید، شاید باورکردنی نباشد که گاهی درمان زخم‌های روح، نه‌فقط در مراکز مشاوره و روان‌‌شناسی، بلکه در میان صفحات یک کتاب یافت می‌شود.
جنگ فقط خانه‌ها و خیابان‌ها را ویران نمی‌کند؛ آنچه جنگ بر جای می‌گذارد، زخم‌های عمیق روحی است که گاه سال‌ها و حتی نسل‌ها باقی می‌ماند. اضطراب، افسردگی، بی‌خوابی، ترس و احساس ناامنی، تنها بخشی از آسیب‌های روانی ناشی از جنگ است. در چنین شرایطی، کتابدرمانی می‌تواند همچون مرهمی بر این زخم‌ها باشد. کتابدرمانی یا «بیبلیوتراپی» روشی است که در آن از کتاب‌ها برای بهبود سلامت روان استفاده می‌شود. این روش به افراد کمک می‌کند با شناسایی و درک احساسات خود، راه‌هایی برای مقابله با مشکلات روانی بیابند. با گذشت زمان، نه‌تنها از اهمیت کتاب و کتاب‌خوانی کم نشد بلکه در قرن‌های 18 و 19 میلادی، کتابدرمانی به صورت گسترده در اروپا و آمریکا به کار گرفته شد؛ به‌طوری که بنجامین راش، پدر روان‌پزشکی آمریکا، در سال 1815 کتاب‌خواندن را بهعنوان بخشی از طرح معالجه بیمار توصیه کرد. کتابدرمانی به خواننده کمک می‌کند تا برای یافتن معنا برای زندگی و تغییر نگرش گسترده تلاش کند. کتاب‌ها گاهی حتی می‌توانند یک معنای جدید به زندگی خواننده اضافه کنند. آنها جهان را از زاویه دید دیگران برای ما آشکار می‌کنند. اما چگونه کتاب می‌تواند در جنگ درمانگر باشد؟ باید در نظر داشت کتاب در بحران جنگ می‌تواند در زمینه‌های زیر سودمند باشد:
کاهش استرس و اضطراب: مطالعه حتی برای دقایقی کوتاه، ذهن را از فضای جنگ دور می‌کند و به آن فرصت استراحت می‌دهد.
تقویت امیدواری: خواندن داستان‌هایی درباره مقاومت و بقا، به افراد نشان می‌دهد حتی در تاریک‌ترین شرایط نیز امید وجود دارد.
ابراز احساسات: کتاب‌ها به‌ویژه برای کودکانی که قادر به بیان احساسات خود نیستند، ابزاری برای ارتباط با دنیای درون‌شان فراهم می‌کنند.
کمک به خواب: خواندن کتاب پیش از خواب می‌تواند به کاهش کابوس‌ها و بهبود کیفیت خواب کمک کند.
کتابدرمانی برای کودکان جنگ‌زده
کودکان بی‌گناه‌ترین قربانیان جنگ هستند. کتاب‌های تصویری و داستان‌های کودکانه به آنها کمک می‌کنند تا:
ترس‌های خود را بشناسند و با آنها کنار بیایند.
احساس امنیت از‌دست‌رفته را تا حدی بازیابند.
از طریق بازی و قصه، ذهن خود را از فضای جنگ دور کنند.
تجربه‌های جهانی
در بسیاری از مناطق جنگی جهان، برنامه‌های کتابدرمانی نتایج چشمگیری داشته‌اند. برای مثال:
در سوریه، برنامه‌های قصه‌خوانی گروهی به کودکان کمک کرد تا با ترس‌های خود مقابله کنند.
در یمن، ایجاد کتابخانه‌های سیار در اردوگاه‌های آوارگان، فضایی امن برای مطالعه و گفت‌وگو فراهم کرد.
در اوکراین، روان‌شناسان از کتاب‌های خاصی برای کمک به سربازان و غیرنظامیان درگیر جنگ استفاده کردند.
چالش‌ها و راهکارها
در شرایط جنگ، دسترسی به کتاب دشوار است، اما راه‌هایی وجود دارد:
کتابخانه‌های سیار: استفاده از خودروها یا چرخ‌دستی‌های مجهز به کتاب برای رساندن کتاب به مناطق جنگی.
کتاب‌های جیبی: چاپ و توزیع کتاب‌های کوچک و کم‌حجم که به راحتی قابل حمل باشند.
برنامه‌های گروهی: تشکیل جلسات کتاب‌خوانی و گفت‌وگو در پناهگاه‌ها و اردوگاه‌ها.
کتاب‌های صوتی: برای کسانی که امکان مطالعه ندارند یا بینایی آنها آسیب دیده است.
نقش نهادهای مردمی و دولتی
سازمان‌های مردمی می‌توانند با جمع‌آوری و ارسال کتاب به مناطق جنگی، در این زمینه فعال باشند.
نویسندگان و ناشران می‌توانند کتاب‌هایی با موضوعات امیدبخش و درمانگر ویژه شرایط جنگ منتشر کنند.
روان‌شناسان و مشاوران می‌توانند فهرستی از کتاب‌های مناسب را برای کتابدرمانی در شرایط بحران تهیه کنند.
کتابدرمانی در محیط‌های مختلفی قابل اجراست؛ در منزل، در بیمارستان، محل کار، کتابخانه، مرکز مشاوره و نظایر آن می‌تواند انجام شود. کتابدرمانی هم می‌تواند به‌طور مستقل و هم بهعنوان روشی مکمل در نظر گرفته شود. در روش مستقل، کتابدرمانی یک روش درمانی اساسی و مستقل در نظر گرفته می‌شود که چالش‌های روحی و روانی فقط با مطالعه کتاب درمان می‌شود. در روش مکمل، به توصیه روان‌شناس، کتابدرمانی می‌تواند یک فرایند تکمیلی در فرایند درمان باشد. بااین‌حال، باید توجه داشت که در فرایند کتابدرمانی دو عامل اهمیت بسیار دارد؛ یکی انتخاب موضوع کتاب و دیگری کتاب درمانگر است. باید در نوع موضوعی که برای درمان‌شونده انتخاب می‌شود، دقت بسیار کرد. نباید موضوع طوری باشد که اختلالات روحی او را تشدید و وخیم‌تر کند. بنابراین این کار باید با دقت و با مشاوره کتابداران متخصص انجام شود. در حقیقت مشاوران و روان‌شناسان با دسته‌بندی اختلالات روحی و روانی افراد می‌توانند آنها را به کتابداران متخصص جهت کتابدرمانی معرفی کنند. جنگ‌ها به پایان می‌رسند، اما زخم‌های آن سال‌ها باقی می‌ماند. کتابدرمانی شاید نتواند از جنگ جلوگیری کند، اما می‌تواند به مردم کمک کند تا با آسیب‌های روانی ناشی از آن کنار بیایند. در روزهایی که همه چیز رنگ می‌بازد، کتاب می‌تواند همچون چراغی کوچک، راه را برای فردایی روشن‌تر نشان دهد. باید بیان کرد که در میان آتش و خون، کتاب می‌تواند آخرین سنگر امید باشد.
* عضو هیئت‌علمی گروه علم اطلاعات و دانش‌شناسی دانشگاه شهید بهشتی
آخرین مطالب منتشر شده در روزنامه شرق را از طریق این لینک پیگیری کنید.
