صنایع دستی؛ کوچک اما زیبا

به گزارش گروه رسانه‌ای شرق،

در جهانی که فناوری و مدرنیته، زندگی بشر را این‌چنین ماشینی کرده است، روز جهانی صنایع دستی که هر سال در بیستم خرداد (10 ژوئن) گرامی داشته می‌شود، توجه ما را به زیبایی‌های ساده و اصیل و جذابیت‌های فرهنگی‌-هنری مصنوعات دستی جلب می‌کند. این روز، فرصتی برای تجلیل از دست‌هایی است که با پشم، پنبه، نخ، پارچه، چرم، شیشه، چوب، سنگ، خاک، فلز و... آثاری خلق می‌کنند که نه‌تنها منحصربه‌فرد و چشم‌نوازند، بلکه با ایجاد پل بین گذشته و آینده و اعتلای میراث فرهنگی، طبیعی و تاریخی، روایت‌گر سنت‌های آیینی، ذوق، زیبایی‌شناسی و مهارت‌ هنرمندانی است که صنایع دستی را به بخشی از هویت سرزمینی ملت‌ها گره زده و علاوه بر وجوه کاربردی و اقتصادی، ارزش معنوی والایی به آن می‌بخشند. تاریخ این  هنر-صنعت، نشان می‌دهد این مفهوم در پرتو تلفیق پیچیدگی‌های سنت و غنای فرهنگی از آغاز تاریخ تا به امروز، همواره در متن زندگی فردی و اجتماعی ملل و اقوام جای داشته و بخش حیاتی از ضرورت‌های زندگی و نیازهای روحی بشر بوده است.

امروز، صنایع دستی فراتر از یک کالا یا فعالیت ساده اقتصادی، بلکه نمادی از آفرینش‌های فرهنگی و الهام‌بخش ذوق و خلاقیت فرهنگ‌ عامه‌ای است که توانست از میراث فرهنگی و داشته‌های تاریخی کوچک و ناشناخته،‌ در برابر موج توده‌وار‌سازی مدرن مراقبت کند. از سفال‌های رنگارنگ مکزیک تا قالی ایرانی و پارچه‌های هندی، هرکدام حامل روایت‌های عمیق و معناهای چندلایه‌ و داستانی از باورهای عامه مردم و سبک زندگی یک جامعه را بازگو می‌کنند. جامعه‌ای که مصداق این عبارت مشهور ارنست شوماخر، دانشمند آلمانی-انگلیسی و استاد دانشگاه آکسفورد است: «کوچک زیباست!». شوماخر در مواجهه با مسائل و مشکلات تولید صنعتی بریتانیا، بر این نکته تأکید داشت که باید به‌ جای نسخه‌های بزرگ و کلان، به پیشنهادها برای فناوری‌هایی در مقیاس انسانی و غیرمتمرکز رسید. باید با ایجاد صنایع کوچک، استفاده از منابع محلی و دانش فنی نسبتا پایین نیروی کار و فرصت‌های اشتغال ساده و ارزان، زمینه کارآفرینی در مناطق روستایی و شهرهای کوچک را فراهم کرد.

سازمان‌های فرهنگی مانند یونسکو نیز بر استفاده از این ظرفیت‌‌ها، برای گسترش صنایع دستی تأکید دارند. صنایعی که برخلاف مصنوعات ماشینی، می‌تواند با افزایش مهارت و خلاقیت‌ و استفاده از مواد محلی و روش‌های کم‌مصرف، هم ارزش افزوده بیشتر و هم الگوی توسعه‌ای پایدار برای حفاظت از محیط زیست باشد.

صنایع دستی نه‌تنها با توسعه سبز سازگار است، بلکه با روحیات شغلی زنان نیز پیوند تنگاتنگی دارد. این صنعت، به‌ویژه در کشورهای در حال توسعه برای اشتغال زنان روستایی، فرصت‌های زیادی فراهم و به کاهش فقر کمک ‌کرده است. اشتغال زنان که از دیرباز در تولید صنایع دستی سنتی و بومی رونق دارد، علاوه بر ایجاد شادابی و خودباوری، با افزایش انگیزه مشارکت‌پذیری، زمینه همکاری جمعی زنان را در حوزه‌های اجتماعی، اقتصاد محلی و کارآفرینی بهبود می‌بخشد. بر‌اساس گزارش بانک جهانی، مشاغل خانگی و ساخت مصنوعات دستی پس از کشاورزی، دومین فعالیت برای درآمدزایی زنان بوده است. اکنون زنان، تولیدکنندگان دست‌کم نیمی از محصولات صنایع دستی در جهان به‌ شمار می‌آیند. در ایران، به گفته‌ وزیر میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری، ۷۵ درصد از شاغلان این حوزه را زنان تشکیل می‌دهند و پیش‌بینی می‌شود این رقم به بیش از ۹۰ درصد افزایش یابد.

ایران، با ۱۴ شهر جهانی صنایع‌ دستی و بیش از 5.2 میلیون هنرمند و صنعتگر در ۳۷۰ رشته‌هنرهای سنتی و صنایع دستی شامل بافتنی‌های داری به‌ویژه قالی‌ و گلیم‌بافی، محصولات چرم و پوست، حکاکی روی سنگ، بافتنی، سفالگری، نمدبافی، شیشه‌گری، محصولات فلزی و آلیاژی، معرق‌کاری، ساخت زیورآلات، میناکاری، فیروزه‌کوبی، خاتم‌سازی، حصیربافی، کاشی‌کاری، الماس‌تراشی، قلم‌زنی، خاتم، منبت‌ و ملیله‌کاری، سوزن‌دوزی و... غنی‌ترین گنجینه‌های این صنایع را در خود جای داده است. بر‌اساس گزارش شورای جهانی صنایع‌ دستی (World Crafts Council)، از فهرست ۵۹ شهر و منطقه جهانی صنایع دستی، ۴۳ شهر در قاره آسیا و اقیانوسیه، پنج شهر در اروپا و ۱۱ شهر در آمریکای شمالی واقع‌ شده‌اند. لالجین همدان (شهر جهانی سفال)، مشهد (شهر جهانی سنگ‌های قیمتی)، سیرجان (شهر جهانی گلیم)، مریوان (شهر جهانی کلاش یاگیوه کردی)، روستای کلپورگان سراوان (پایتخت جهانی سفال دست‌ساز)، اصفهان (شهر جهانی صنایع دستی)، آباده (شهر جهانی منبت‌کاری)، روستای خراشاد خراسان جنوبی (پایتخت جهانی توبافی یا پارچه‌بافی سنتی)، میبد (شهر جهانی زیلو)، ملایر (شهر جهانی مبلمان منبت‌کاری‌شده)، روستای قاسم‌آباد چابکسر (پایتخت جهانی چادرشب‌بافی)، شیراز (شهر جهانی صنایع دستی)، زنجان (شهر جهانی ملیله‌دوزی) و تبریز (شهر جهانی فرش) در این فهرست قرار گرفته‌اند.

ایرانیان از پیشگامان بافندگی فرش ‌بوده‌اند. فرش ایرانی، با طرح‌های پیچیده از نقش و نگار، رنگ‌های زنده و الیاف طبیعی به‌ویژه ابریشم، نه‌تنها یک اثر هنری، بلکه سندی از تاریخ و نمادی از هنر، نبوغ، فرهنگ، اصالت و ماندگاری این سرزمین باشکوه است که هر گره آن، داستان صبر و مهارت بافنده‌ای را روایت می‌کند که گاه تا سال‌ها برای خلق آن زحمت کشیده است. علاوه بر قالی تبریز به‌عنوان برترین در میان فرش‌های ایرانی، قالی کاشان، اصفهان، مشهد، ترکمن و کرمان نیز از شهرت جهانی برخوردارند.

به گفته معاون صنایع دستی وزارت میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری، طبق اعلام و ثبت رسمی سازمان گمرک ایران، سالانه ۳۲۵ میلیون دلار صنایع دستی به‌ویژه فرش دستباف، به کشورهای مختلف صادر می‌شود. عراق، افغانستان، ترکیه، عمان و جمهوری آذربایجان به‌ ترتیب پنج مقصد برتر صادرات در سال‌های اخیر بوده‌اند. چون تجارت این صنایع بیشتر به‌ صورت انفرادی و چمدانی است، آمار دقیقی در دست نیست و برآورد می‌شود میزان صادرات بیش از آمارهای رسمی گمرک باشد.

اتاق بازرگانی تهران در گزارشی، صادرات صنایع دستی ایران در سال گذشته را بیش از 416 میلیون دلار اعلام کرد. این در حالی است که طبق برآوردها سهم جهانی بازار هنر و صنایع دستی در سال 2024 بالغ بر 48.26 میلیارد دلار بود. متوسط فروش داخلی صنایع دستی نیز حدود ۱۷۰ هزار میلیارد ریال برآورد می‌شود.

بازار صنایع دستی ایران، علاوه بر فشار رقبای چینی و هندی که برخی از این محصولات را با قیمت‌های پایین، تولید و به بازارهای جهانی عرضه می‌کنند، با مسائل پرشماری مواجه است و به‌ناچار باید با چالش‌های ریز و درشت در چرخه تولید و مصرف دست‌وپنجه نرم کند.

چالش‌هایی مانند نوسانات شدید اقتصادی و افزایش تورم تولید، ناتوانی دولت در حمایت همه‌جانبه از چرخه تولید و رونق کسب و کارهای خُرد به‌ویژه صنایع دستی، ناکافی‌بودن حمایت‌های بیمه‌ای و نبود امنیت شغلی، پراکندگی صنعتگران و دوری از بازارهای مصرف، کمبود فعالان حرفه‌ای و شرکت‌های تخصصی در زمینه صادرات صنایع دستی، فقدان کلاس‌های آموزشی برای انتقال مهارت‌ به نسل‌های جدید به‌ویژه در هنرهای بومی مانند حصیربافی، بی‌نشانی و نبود امکان اصالت‌سنجی برند ایرانی در بازارهای جهانی و وفور صنایع دستی مشابه و بی‌کیفیت خارجی، ناآگاهی از ذائقه خریداران خارجی، مشارکت حداقلی در نمایشگاه‌های بین‌المللی، فقدان تبلیغات و بازاریابی مؤثر به‌ویژه در فضای دیجیتال، محدودیت و تمرکز بر صادرات به کشورهای همسایه و حوزه خلیج فارس، افزایش صادرات چمدانی برای فرار از حقوق دولتی و گمرگی، کمبود نمایشگاه‌ها و بازارچه‌های متمرکز در سطح محلی و ملی، نبود استانداردهای قیمت‌گذاری واقعی و شیوع دلالی و قاچاق در بازار خرده‌فروشی، کمبود و گرانی مواد اولیه مانند نخ و رنگ باکیفیت، حضور کم‌اثر در پلتفرم‌های آنلاین و دسترسی‌نداشتن به مشتریان جهانی، عدم حمایت از استارتاپ‌های دیجیتال، تشدید محدودیت‌های تجارت الکترونیکی و مشکلات بازگشت ارز و نقل و انتقال پول در فروش‌های آنلاین خارجی، نبود بازارچه‌های دائمی صنایع دستی زنان، کاهش علاقه‌مندی جوانان به اشتغال در صنایع دستی، افت تقاضای ناشی از تغییر سبک زندگی و گرایش به محصولات صنعتی ارزان، نفوذ الگوهای غربی و افزایش کپی‌برداری از طرح‌های سنتی اصیل، همکاری‌نکردن با دانشگاه‌ها برای مستندسازی هنرهای بومی و ایجاد موزه‌های تعاملی، به‌کارنگرفتن فناوری‌های نوین مانند واقعیت افزوده، ضعف زنجیره ارزش از تأمین مواد اولیه تا فروش، کمبود تعاونی‌های محلی صنایع دستی در مناطق روستایی، نبود الگوی برندسازی صنایع دستی با اقتباس از تجربه کشورهای موفق به‌ویژه هند، دگرگونی و افول اصالت برخی از محصولات صنایع دستیِ تولید داخل، بی‌توجهی به کارکردهای نرم یا عمومی دیپلماسی هنر و صنایع دستی در پل‌زدن تمدن‌ها و ترویج گفت‌وگوهای ‌فرهنگی ملل و... .

باوجوداین، ایران یکی از سه کشور نخست تولیدکننده محصولات گوناگون و جذاب صنایع دستی در رشته‌های مختلف است؛ تا جایی که برساخته‌های دستی و محلی مردم شمال تا جنوب ایران با ویژگی‌ها و داستان‌های منحصربه‌فرد از اسطوره و هنر، سنت، طبیعت، معیشت و... همچنان در موزه‌های معتبر جهانی مانند لوور، متروپولیتن و... عمق هویت ملی و اصالت فرهنگی این سرزمین را به نمایش می‌گذارند.

صنایع دستی ایران، با تنوع و غنای بی‌نظیر، نه‌تنها میراث کهن و شناسه ملی-فرهنگی و جغرافیایی، بلکه گنجینه تمدن و نماد ذوق و سلیقه، خلاقیت، هویت، زبان و ادبیات، تفکر، اعتقادات، آداب و رسوم، اقتصاد هویت‌بنیان و تبلور مهارت‌های ارتباطی ما ایرانیان است.