زلزله و برنامه هفتم توسعه

روز بیست‌وسوم آبان 1401 در مجلس مقرر شد دولت ابتدا لایحه برنامه هفتم توسعه را به مجلس ارسال کند تا پس از تصویب آن لایحه بودجه سال 1402 به مجلس تقدیم شود. ‌به دلیل ابلاغ سیاست‌های کلی برنامه هفتم توسعه در 21 شهریور 1401، دولت در تدوین لایحه برنامه هفتم و تدوین بودجه براساس آن با محدودیت زمانی مواجه شده است. رئیس مجلس در 25 مهر 1401 گفت: «نگاه به مجموع شش برنامه توسعه پشت سر گذاشته، نشان می‌دهد در رشد اقتصاد کلان، وضع بدی داریم؛ چرا‌که متوسط 30 درصد برنامه ششم اجرائی شده است. این در حالی است که اگر کاری هم انجام نمی‌دادیم، این 30 درصد خود‌به‌خود اتفاق می‌افتاد». رئیس‌جمهور در 1401/9/2 خط‌مشی‌ها و چارچوب کلان برنامه هفتم توسعه را ابلاغ کرد. موضوعات کلیدی برای برنامه هفتم توسعه عبارت‌اند از: 1- ثبات اقتصادی و کنترل تورم، 2- رشد اقتصادی عدالت‌محور با رویکرد ارتقای بهره‌وری، 3- امنیت غذایی، 4- صندوق‌های بازنشستگی و تأمین اجتماعی و ۵- حکمرانی یکپارچه منابع و مصارف آب. در این موضوعات کلیدی به نظر می‌رسد که به مسئله «ایمنی در برابر زلزله و سوانح طبیعی» توجه نشده و به‌عنوان موضوع کلیدی اصلی گنجانده نشده است. در برنامه ششم توسعه (1396-1400) ذیل ماده ۵۹ آمده بود: الف-وزارتخانه‌های راه و شهرسازی و کشور و شهرداری‌ها مکلف‌اند در طول برنامه نسبت به احیا، بهسازی، نوسازی و مقاوم‌سازی و بازآفرینی سالانه حداقل 270 محله...(شامل ناکارآمد، تاریخی، سکونتگاه‌های غیررسمی و حاشیه‌ای)... اقدام کنند. و ماده۶۰ ـ ... پ ـ به منظور انجام مطالعات لازم برای کاهش خطرپذیری (ریسک) در برابر زلزله: 1- شبکه ایستگاه‌های شتاب‌نگاری و زلزله‌نگاری و پیش‌نشانگرهای زلزله توسعه یابد... ماده ۶۱- الف- شورای‌عالی شهرسازی و معماری ایران مکلف است نسبت به احصای مناطق ویژه نیازمند بهسازی و نوسازی در بافت‌های فرسوده و دسته‌بندی طرح‌های واقع در این مناطق، ... اقدام کند. ...ت- دولت مکلف است از طریق اعمال سیاست‌های حمایتی، حقوقی، تشویقی و اعطای تسهیلات یارانه‌ای نسبت به احیا و بهسازی حداقل 10 ‌درصد از بافت‌های فرسوده شهری با رعایت سرانه‌های روبنایی و زیربنایی از طرف بخش غیردولتی و شهرداری‌ها اقدام و مابه‌التفاوت سود تسهیلات یارانه‌ای مورد نیاز را همه‌ساله در قوانین بودجه سنواتی پیش‌بینی کند. شورای‌عالی شهرسازی و معماری ایران در جلسه 1397/2/3 ... درباره «حریم گسل‌های زلزله شهرهای ایران»... موارد ذیل را مصوب کرد:

الف- پهنه‌بندی حریم گسل‌های زلزله شهرهای تهران، تبریز و کرمان

1- نقشه‌های حریم‌های گسل‌های شهرهای تبریز و کرمان مورد تأیید و تصویب قرار گرفت. ۲ـ بلندمرتبه‌سازی ... در پهنه گسل‌های اصلی کلان‌شهر تبریز و کرمان ممنوع است ... 3- ادارات کل راه و شهرسازی استان‌های آذربایجان شرقی و کرمان و شهرداری تهران موظف‌اند طرح تفصیلی شهرهای تهران، تبریز و کرمان را با در نظر گرفتن کاربری‌های مجاز به استقرار در پهنه‌های گسلی (مطابق بند ۶ـ۲ـ۴ استاندارد ۲۸۰۰ ایران و براساس مصوبات شورای‌عالی) مطابق نقشه پهنه‌های گسلی ابلاغی بازنگری کرده و برای تصویب نهایی به شورای‌عالی ارسال کند. 4- شهرداران شهرهایی که اسناد پهنه‌بندی حریم گسل‌های آنها ابلاغ شده است (تهران، تبریز و کرمان) مکلف‌اند ظرف مدت شش ماه از ابلاغ این مصوبه اطلاعات رقومی همه مستحدثات واقع‌شده بر حریم‌های گسل‌ها را تکمیل و نتیجه را ... ارسال کنند.

بررسی وضع موجود نشان می‌دهد که پس از برنامه ششم توسعه، حتی توجه حداقل اجرائی نیز به موارد مصوب در متن برنامه ششم توسعه و مصوبات شورای عالی معماری و شهرسازی نشده و موارد ذکرشده تحقق نیافته است. البته دلایل و بهانه‌ها گوناگون و متعددند؛ از تحریم‌ها و وضع اقتصادی کشور تا کرونا و... البته قابل اجرا نبودن مصوبات و بندهای برنامه قبلی. توجه به قانون در ساختمان‌سازی سابقه‌ای کهن دارد. قوانین پادشاه میان‌رودان حمورابی درمورد ساختمان 2200 سال قبل از میلاد اولین مجموعه قوانین وضع‌شده و مکتوب بشر است. این قانون شامل 282 قانون است که بیشتر آنها درباره مجازات هستند. هر قانون وضعیت مجرم را در نظر می‌گیرد. این آیین‌نامه همچنین شامل اولین قوانین ساخت‌وساز شناخته شده است که برای همسویی انگیزه‌های سازنده و ساکنان طراحی شده‌اند تا اطمینان حاصل شود که سازندگان خانه‌های امن ایجاد کرده‌اند: - اگر سازنده خانه‌ای برای مردی بسازد و بنای آن را محکم نکند و خانه‌ای که ساخته فروبریزد و صاحبخانه را بمیراند، آن سازنده کشته می‌شود. - اگر موجب مرگ پسر صاحبخانه شود، پسر آن سازنده را بکشند. - اگر موجب فوت غلام صاحبخانه شود، غلام مساوی را به صاحبخانه بدهد. - اگر مالى را خراب کند، هرچه را که خراب کرده است، بازمی‌‌گرداند و چون خانه‌‌اى را که می‌‌سازد مستحکم نکرده و فروریخته است، خانه‌‌اى را که فروریخته است، به خرج خود بازسازى کند. - اگر بنّایی برای مردی خانه بسازد و بنای آن را برآورده نکند و دیواری در آن بیفتد، سازنده باید به خرج خود دیوار را محکم کند. 

 حمورابی به مدت 43 سال فرمانروای بابل بود. اکنون نمی‌دانیم چند نفر به دلیل رعایت‌نشدن قوانین ساخت‌وساز حمورابی مجازات شده‌اند. انسان 4000 سال پیش، از ترس مرگ در زیر آوار قانون وضع کرده بود.

در ایران مدرن، حدود 60 سال قبل اولین پیش‌نویس آیین‌نامه زلزله در سال 1343 بعد از زلزله 10 شهریور 1341 بویین‌زهرا و با دعوت روان‌شاد مهندس ابوالحسن بهنیا، رئیس وقت دفتر فنی سازمان برنامه و بودجه، از زنده‌یاد مهندس علی‌اکبر معین‌فر تهیه و به صورت ماده 14 قانون برنامه و بودجه و به‌ صورت مقررات الزامی در طرح‌های عمرانی منتشر شد. مؤسسه استاندارد و تحقیقات صنعتی ایران در آذر سال 1349 آیین‌نامه زلزله به‌عنوان فصل هشتم آیین‌نامه حداقل بار وارده بر ساختمان‌ها و ابنیه فنی- 1349 (آیین‌نامه 519) را با کوشش‌های مهندس معین‌فر به صورت ضوابط اولیه برای مسئله طرح و اجرای ساختمان‌ها در برابر زلزله گنجاند. 

بعد از انقلاب آیین‌نامه استاندارد زلزله (استاندارد 2800) در بند 6 تصویب‌نامه 27 اسفند 1367 هیئت دولت مهندس میرحسین موسوی بود، قانونی شد و تجدیدنظر در آن را هر پنج سال یک بار برعهده وزارت مسکن گذاشت. از آن هنگام چهار ویرایش از آیین‌نامه زلزله منتشر شده و ویرایش پنجم آن نهایی شده و آماده انتشار است. به نظر می‌رسد با چنین سابقه‌ای توجهی متفاوت به مسئله زلزله و ایمنی در تدوین قانون برنامه هفتم توسعه ضروری است.