چقدر ذخیره آب زیرزمینی داریم؟

آب زیرزمینی ایران یک منبع طبیعی حیاتی است که نقش بسزایی در حفظ کشاورزی، صنعت و تأمین آب خانگی در سراسر کشور دارد. در دسترس‌ بودن و پایداری آب زیرزمینی در ایران تحت اثر عوامل مختلفی ازجمله تغییر اقلیم که خود به دلیل مداخله انسان تشدید شده، رشد جمعیت، شیوه‌های کشاورزی و سیاست‌های مدیریت آب است. وضعیت کنونی آب زیرزمینی ایران در سال‌های اخیر با چالش‌های جدی مرتبط با کاهش منابع آب مواجه بوده است. برداشت بیش از حد از آب‌های زیرزمینی برای مقاصد کشاورزی، روش‌های آبیاری ناکارآمد و میزان تغذیه محدود منجر به کاهش سطح آب در مناطق مختلف کشور شده است. پیش‌بینی برای آینده با وجود چالش‌های موجود، کار بسیار پیچیده‌ای است. تلاش‌هایی برای رفع مشکل کاهش آب‌های زیرزمینی در ایران انجام می‌شود. دولت سیاست‌هایی را برای ترویج شیوه‌های مدیریت پایدار آب، ازجمله تنظیم استخراج آب‌های زیرزمینی و ترویج فناوری‌های صرفه‌جویی در مصرف آب در کشاورزی اجرا کرده، ولی هم‌زمان افزایش تقاضا و مطالبات پایان‌ناپذیر متقاضیان آب زیرزمینی نیز ادامه دارد. چشم‌انداز آینده سطح آب زیرزمینی ایران به اثربخشی این اقدامات در مهار برداشت بیش از حد و ترویج استفاده پایدار از آب بستگی دارد. پیش‌بینی‌های تغییر اقلیم، تغییرات بالقوه در الگوهای بارش را نشان می‌دهد و می‌تواند بر میزان تغذیه آب زیرزمینی در مناطق مختلف ایران اثر بگذارد. ایران ممکن است منابع آب زیرزمینی خود را به‌طور کامل مصرف کند. بدون تغییر درخور توجه در شیوه‌ها و سیاست‌های مدیریت آب، ادامه استخراج بیش از حد می‌تواند منجر به کاهش بیشتر و آسیب بالقوه جبران‌ناپذیر به سطح آب زیرزمینی ایران شود. تغذیه از آب زیرزمینی ایران در حدود 45 تا 50 میلیارد مترمکعب در سال برآورد شده که 26 درصد این تغذیه از چشمه‌ها و قنات‌ها و 74 درصد از چاه‌ها تأمین می‌شود. شرکت مدیریت منابع آب ایران اولین بار در سال 1344 برداشت آب‌های زیرزمینی تجدیدناپذیر را حدود 66 میلیون مترمکعب گزارش داد. یک تخمین کاهش تجمعی ذخیره آب‌های زیرزمینی فسیلی ایران از سال 1360 تا 1402 را به حدود 156 کیلومترمکعب و تخمین دیگر این کاهش تجمعی از 1344 تا 1402 را حدود 186 میلیارد مترمکعب به دست می‌دهد. تا مرداد 1400، سرانه آب ایران حدود هزارو 500 مترمکعب است که کمتر از هفت هزار مترمکعب سرانه موجود در سال 1335 است. بر اساس یک مطالعه در سال 1393، 277 دشت از 609 دشت ایران به دلیل کاهش سطح آب زیرزمینی در وضعیت بحرانی قرار دارند. این تعداد در سال 1402، 422 دشت گزارش می‌شود. آب‌های زیرزمینی ایران بین سال‌های 1381 تا 1402 حدود 110 کیلومترمکعب (میلیارد مترمکعب) کاهش یافت. این مقدار نشان می‌دهد که حدود 60 درصد از برداشت آب بازگشت‌ناپذیر از سفره‌های آب زیرزمینی ایران در 58 سال گذشته فقط در 22 سال اخیر اتفاق افتاده است. برداشت گسترده آب‌های زیرزمینی کشور باعث کاهش خالص سالانه حدود 5.4 کیلومترمکعب از آب‌های زیرزمینی تجدیدناپذیر شده است. ایران کشوری خشک و مستعد خشک‌سالی با آسیب‌پذیری فزاینده در برابر این مخاطره طبیعی است. میانگین مصرف سالانه آب در ایران حدود 96 میلیارد مترمکعب برآورد شده است که حدود 

هشت درصد بیشتر از کل منابع آب تجدیدپذیر ایران 89 میلیارد مترمکعب است یا حدود 80 درصد بیشتر از سطح آستانه کمبود کشور -‌حدود 53 میلیارد مترمکعب- است. رواناب سطحی مجموعا 

97 میلیارد مترمکعب در سال نشان می‌دهد که 5.4 میلیارد مترمکعب در سال از زهکشی سفره‌های زیرزمینی حاصل می‌شود؛ بنابراین باید از کل کم شود. تغذیه آب زیرزمینی حدود 49 میلیارد مترمکعب در سال برآورد شده است که 13 میلیارد مترمکعب در سال از نفوذ در بستر رودخانه به دست می‌آید و همچنین نیاز به کم‌کردن دارد. ایران باید 6.7 میلیارد مترمکعب در سال آب سطحی را از پاکستان و مقداری آب از افغانستان از طریق رودخانه هیرمند دریافت کند که عملا در سال‌های اخیر دریافت نمی‌کند. دبی رودخانه ارس در مرز جمهوری آذربایجان حدود 4.5 میلیارد مترمکعب در سال برآورد شده است. رواناب سطحی به دریا و دیگر کشورها 56 میلیارد مترمکعب در سال برآورد شده است. سرانه دسترسی هر ایرانی به آب در دوران قبل از انقلاب اسلامی 1357 حدود چهارهزارو 500 مترمکعب بود. این رقم در سال 1388 کمتر از دو هزار مترمکعب و در سال 1402 به حدود هزارو 200 مترمکعب رسید. خشک‌سالی‌های اخیر میانگین بارندگی طولانی‌مدت را از 254 میلی‌متر به حدود 

170 میلی‌متر در سال‌های آبی 1400-1401 به بعد کاهش داده است که معادل حدود یک‌چهارم میانگین جهانی و کمتر از نیمی از بارندگی قاره‌ای در آسیا‌ست. میزان متوسط بارندگی تجمعی در ایران 

405 میلیارد مترمکعب در سال برآورد شده است که از این میزان حدود 280 میلیارد مترمکعب به‌طور مستقیم از طریق تبخیر و تعرق تلف می‌شود که کمتر از 120 میلیارد مترمکعب باقی‌مانده در مخازن آبی کشور -90 میلیارد مترمکعب آب‌های سطحی و 30 میلیارد مترمکعب آب زیرزمینی- است. از سال آبی 1400-1401 به بعد بارندگی تجمعی در ایران حدود 270 میلیارد مترمکعب برآورد می‌شود که حدود 190 میلیارد مترمکعب آب تبخیر می‌شود و تنها حدود 80 میلیارد مترمکعب برای آب‌های سطحی و زیرزمینی ایران باقی می‌ماند. این آمار نشان می‌دهد روند حاضر تا چه حد بحرانی است. اگر بارندگی‌ها به ‌همین ‌ترتیب و روال کم بماند و گرم‌ترشدن زمین در محدوده ایران نیز ادامه داشته باشد، تا 1420 بسیاری از سفره‌های آب زیرزمینی ایران عملا از بین خواهند رفت.