«هارپ» در رخداد زلزله‌های بزرگ و خشک‌سالی مؤثر نیست

مهدی زارع:‌ پس از زلزله هائیتی 1388 و ازگله سرپل‌ذهاب 1396 و زمین‌لرزه‌های 17 بهمن 1401 در جنوب ترکیه بلافاصله دخالت هارپ در تحریک وقوع این زمین‌لرزه‌ها مطرح شد. درباره اثر هارپ بر نبود باران و خشک‌سالی در ایران نیز گاه بحث می‌شود. برنامه تحقیقاتی شفق فعال با فرکانس بالا (هارپ، HAARP) مهم‌ترین تأسیساتی است که در آلاسکا برای تولید تابش الکترومغناطیسی با فرکانس بسیار پایین (ELF) در یونوسفر تأسیس شده است.

امواج رادیویی در محدوده فرکانسی که هارپ مخابره می‌کند در تروپوسفر یا استراتوسفر جذب نمی‌شوند؛ دو سطح جو که آب و هوای زمین را تولید می‌کنند. تروپوسفر پایین‌ترین لایه جو زمین در تماس مستقیم با سطح زمین و از ارتفاع حدود شش تا 20 کیلومتر از سطح اقیانوس‌ها است. بیشتر پدیده‌های آب و هوایی، سامانه‌ها، همرفت، تلاطم و ابرها در لایه تروپوسفر رخ می‌دهند، اگرچه برخی ممکن است به قسمت پایینی استراتوسفر، بلافاصله بالای تروپوسفر گسترش یابند. استراتوسفر از 20 تا حدود 50 کیلومتری فراز سطح اقیانوس‌ها قرار دارند. مزوسفر از حدود 50 تا 100 کیلومتری قرار دارد. یونوسفر در بخشی از جو بین حدود 80 تا 600 کیلومتر است که در آن اشعه ماورای بنفش شدید و اشعه ایکس خورشیدی اتم‌ها و مولکول‌ها را یونیزه می‌کند و در نتیجه لایه‌ای از الکترون‌ها را ایجاد می‌کند. یونوسفر مهم است زیرا امواج رادیویی مورد استفاده برای ارتباطات و ناوبری را بازتاب می‌دهد و اصلاح می‌کند.

الکترون‌ها در یونوسفر «یونیزه» شده و بار مثبت دارند و مانند ذرات آزاد رفتار می‌کنند. یونوسفر از سه بخش اصلی تشکیل شده که به دلایل تاریخی نامشخص به‌عنوان مناطق D، E و F نام‌گذاری شده‌اند. چگالی الکترون در ناحیه بالایی یا F بالاترین میزان است. منطقه F هم در طول روز و هم در شب وجود دارد. در طول روز توسط تابش خورشیدی یونیزه می‌شود و در طول شب توسط پرتوهای کیهانی. پایین‌ترین لایه، ناحیه D، درشب ناپدید می‌شود و ناحیه E ضعیف می‌شود. گرمایش فرکانس بالا مدنظر در فناوری هارپ دمای الکترون‌ها را در ناحیه D یونوسفر تغییر می‌دهد و منجر به رسانایی مدوله شده و یک جریان متغیر با زمان می‌شود. فرستنده فرکانس بالای هارپ با 3.6 گیگاوات توان تشعشعی مؤثر با فرکانس 2.5 هرتز مدوله‌شده را داراست.

سامانه هارپ اساسا یک فرستنده رادیویی بزرگ است. امواج رادیویی با بارها و جریان‌های الکتریکی برهمکنش دارند و به‌طور قابل‌توجهی با تروپوسفر برهمکنش ندارند. اگر توفان‌های یونوسفر ناشی از خود خورشید بر آب و هوای سطح اثر نگذارند، هیچ شانسی وجود ندارد که هارپ بتواند چنین اثری بگذارد. فعل و انفعالات الکترومغناطیسی فقط در خلأ نزدیک ناحیه نادر اما دارای بار الکتریکی جو در ارتفاع حدود 60 تا 80 کیلومتری که بخش زیرین یونوسفر است، رخ می‌دهد. از آنجایی که یونوسفر ذاتا یک محیط متلاطم است که توسط خورشید هم تحریک و هم تجدید می‌شود، اثرات القای مصنوعی به‌سرعت از بین می‌روند. بسته به ارتفاع در یونوسفر، این اثرهای القای مصنوعی پس از زمان‌های کمتر از یک ثانیه تا حداکثر 10 دقیقه، دیگر قابل تشخیص نیستند. این اثر مانند انداختن سنگ در جریانی است که به‌سرعت در حال حرکت است. امواج ناشی از این سنگ در آب که به‌سرعت در‌حال حرکت است، گم می‌شود و کمی دورتر در پایین‌دست کاملا غیرقابل تشخیص است.

برنامه تحقیقاتی شفق فعال با فرکانس بالا -هارپ- پروژه‌ای از دانشگاه آلاسکا فیربنکس در ایالات متحده است. تحقیقات انجام‌شده در هارپ عموما در مجلات علمی معتبر منتشر می‌شود. فهرست گسترده‌ای از مقالات تحقیقاتی وجود دارد که توسط محققان بسیاری در سراسر جهان منتشر شده که شامل کتاب‌نگاری بوده و از سال‌های 1990 به بعد در دسترس عموم است. این برنامه خواص و رفتار یونوسفر را مطالعه می‌کند.

 یونوسفر منطقه‌ای است که تقریبا در 80 تا 645 کیلومتر از سطح زمین مرزی بین جو و فضا ایجاد می‌کند. این پروژه امواج رادیویی با فرکانس بالا را به یونوسفر ارسال می‌کند. یونوسفر تا حدی امواج را جذب می‌کند، الکترون‌های خود را سرعت می‌بخشد و باعث می‌شود که برای مدت کوتاهی گرم شوند. این اثر را می‌توان در یونوسفر برای دوره‌های کوتاه‌مدت، از کمتر از یک ثانیه تا 10 دقیقه تشخیص داد. سپس محققان نحوه تعامل امواج رادیویی با الکترون‌های یونوسفر را تجزیه و تحلیل می‌کنند و به آنها اجازه می‌دهند پدیده‌های طبیعی مانند شفق قطبی یا شفق‌های شمالی را مطالعه کنند.

هارپ قبلا موضوع تئوری‌های توطئه بوده است و ادعاهایی شبه‌علمی مبنی بر اینکه می‌تواند آب و هوا و ذهن مردم را کنترل کند و باعث زلزله در هائیتی 2010، یا ایران 2017، یا ترکیه 2023 شده، مطرح شده است. کانون همه این زمین‌لرزه‌ها از 10 تا 20 کیلومتر زیر سطح زمین قرار داشته‌اند و امکان تحریک با گرم‌شدن سطحی از طریق هارپ برای کانون زمین‌لرزه‌های یادشده وجود نداشته است.

این فناوری اثرات گرمایی کوچکی بر جو ایجاد می‌کند. امواج رادیویی در محدوده‌های فرکانسی که هارپ ارسال می‌کند، در تروپوسفر یا استراتوسفر جذب نمی‌شوند؛ بنابراین راهی برای کنترل آب و هوا وجود ندارد. مرکز هارپ فقط چند ساعت در سال کار می‌کند. مقدار انرژی با فرکانس بالا که از اپراتورهای رادیویی آماتور در سراسر جهان می‌آید، تقریبا به‌طور قطع از ارسال‌های هارپ بیشتر است.