مرور چالش توسعه ناپایدار شهر پردیس

ساخت شهرهای جدید نمادی از برنامه‌های جدید مدرن‌سازی ایران در شش دهه گذشته است. این فرایند بر پایه آمایش سرزمین در ایران و در پی برنامه‌های دهه 40 شمسی و مشابه آنچه در فرانسه رخ داده بود آغاز شد. محصول این برنامه‌ها تا امروز چه بوده است؟‌ آیا همان برنامه آمایش سرزمین اجرا شد؟ مهندسان مشاور ایرانی- فرانسوی ستیران در ۱۳۵۱ گزارشی مربوط به بهره‌وری سرزمین یا تنسیق سرزمین تهیه کردند. در ۱۳۵۳ش، قانون تغییر نام وزارت آبادانی و مسکن به وزارت مسکن و شهرسازی تصویب شد و وظیفه تهیه طرح جامع سرزمین به این وزارتخانه محول شد. به‌دنبال این تغییر، مرکز مطالعات و تحقیقات بهره‌وری از سرزمین با مشارکت وزارت مسکن و شهرسازی و وزارت کشاورزی و منابع طبیعی تشکیل شد تا طرح جامع سرزمین را تهیه کند؛ این مرکز در ۱۳۵۴ قراردادی با مهندسین مشاور ستیران برای تهیه طرح آمایش سرزمین بست. طرح پایه آمایش سرزمین در ۱۳۵۵ منتشر شد. این طرح شامل اصول کلی سازماندهی فضا، توزیع جمعیت و فعالیت‌ها و راهبردهای آمایش بخش‌های اقتصادی و اجتماعی بود. اصلی‌ترین دستاورد این طرح، تعیین محورهای اولویت‌دار در توسعه کشور و تقسیم کشور به ۱۳ منطقه اصلی بود که هریک از این مناطق تحت نفوذ و مدیریت یکی از شهرهای اصلی سیزده‌گانه قرار داشتند. در قالب این طرح، مراکز عمده کشاورزی، مراکز صنعتی و خدماتی و شبکه‌های اصلی زیربنایی کشور نیز مشخص شدند. نتایج نهایی از مطالعات دور اول و دوم ستیران، با عنوان رهنمودهای آمایش سرزمین برای تهیه برنامه عمرانی ششم‌ (قبل از انقلاب) منتشر شد. برهمین‌اساس، برنامه عمرانی ششم، با ماهیت آمایشی، تهیه شد که قرار بود از ۱۳۵۶ به اجرا درآید.

پس از انقلاب اسلامی ۱۳۵۷ از ۱۳۶۲ و با مطالعات طرح پایه آمایش سرزمین اسلامی ایران آغاز شد. در ۱۳۶۳ کلیات مطالعات آمایش سرزمین در هیئت دولت تصویب شد. در ۱۳۶۸، مطالعات طرح کالبدی ملی ایران توسط وزارت مسکن و شهرسازی آغاز شد. تهیه چارچوب نظری شرح خدمات طرح جامع سرزمین یا طرح کالبدی ملی و منطقه‌ای از سوی این وزارتخانه به مهندسان مشاور داخلی واگذار شد و نتیجه مطالعات مشاور در مهرماه ۱۳۶۹، با عنوان طرح‌ریزی کالبدی: ملی و منطقه‌ای، چارچوب نظری و شرح خدمات انتشار یافت. در ۱۳۷۱ وزارت مسکن و شهرسازی به تهیه طرح کالبدی ملی اقدام کرد. شورای‌عالی اداری در تاریخ ۹/۲/۱۳۷۱ش، در مصوبه‌ای وظیفه تهیه طرح آمایش سرزمین را به سازمان برنامه و بودجه و وظیفه تهیه طرح‌های کالبدی ملی و منطقه‌ای را به وزارت مسکن و شهرسازی واگذار کرد. در ۱۳۷۵، مطالعات طرح کالبدی ملی به تصویب رسید و از سال بعد، یک بار دیگر مطالعات آمایش سرزمین در سازمان برنامه شروع شد. در ۱۳۷۹، جمع‌بندی مطالعات آمایش به هیئت دولت ارائه شد که به اندیشه ضرورت برخورداری از چشم‌انداز شکل داد. در ۱۳۸۲ سیاست‌های کلی برنامه چهارم مشتمل بر ۵۲ ماده ابلاغ شد که در ماده ۱۹ آن، آمایش سرزمین بود. در تاریخ ۶/۸/۱۳۸۳، ضوابط ملی آمایش سرزمین توسط هیئت وزیران تصویب شد و در ۱۳۸۴ تشکیلات مرکز ملی آمایش سرزمین در چارچوب کادر سازمانی معاونت امور اقتصادی سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی تصویب شد و این مرکز رسما شروع به فعالیت کرد.

در مواجهه با رشد شدید جمعیت شهری و پدیده متروپل شدن، بسیاری از مناطق جهان از دهه 1970 استراتژی‌های برنامه‌ریزی شهری را برای هدایت توسعه شهری خود دارند؛ این انتخاب‌های راهبردی اغلب با میل به مدرنیته تحت اثر مدل جدید شهری تجربه‌شده در آمریکا و اروپای غربی قرار داشتند. در قاهره، الجزیره و اطراف تهران چنین بود. شهرهای جدید با همه کارکردهای زندگی روزمره با فرم شهری به‌اصطلاح «مدرن» برنامه‌ریزی شدند و البته در گسست کامل با فرهنگ شهری و معماری محلی و اغلب با محیط طبیعی یا بافت شهری که در آن واقع شده‌اند. کلان‌شهر کنونی تهران نتیجه شهرنشینی بسیار قوی و هنوز هم پایدار است که با توسعه بهره‌برداری و صنعت نفت ارتباط دارد و مهاجرت روستایی بسیار چشمگیری به‌ویژه از دهه ۴۰ شمسی وضع کنونی آن را شکل داده است. تهران اکنون یکی از کلان‌شهرهای آلوده جهان است. قبل از انقلاب 1357 محله‌های جدیدی در اطراف تهران در نظر گرفته شد. هدف افزایش و حمایت از توسعه هسته‌های شهری موجود بود. سپس با الهام از مدل‌های انگلیسی و فرانسوی پروژه ساخت «شهرهای جدید» آغاز شد . در سال ۱۳۶۷، در پایان دفاع مقدس دولت تصمیم به ایجاد 17 شهر جدید در سراسر کشور گرفت که شامل چهار شهر در حدود 30 کیلومتر در اطراف تهران بود. هدف این چهار شهر هشتگرد، اندیشه، پرند و پردیس در مجموع ۸۳۰ هزار نفر جمعیت بود. چهار شهرک جدید در اطراف تهران ساخته شده است: هشتگرد، اندیشه، پرند و پردیس. شهر پردیس در شرق تهران، یکی از این شهر‌های جدید است. از دهه 50 شمسی، دولت برنامه‌های برنامه‌ریزی شهری عمده‌ای را برای سازماندهی ساخت مسکن جدید و بیرون‌راندن کارخانه‌های آلوده‌کننده به بیرون توسعه داد.

شهر جدید پردیس از عدم تعادل فیزیکی و فرهنگی رنج می‌برد. موقعیت آن روی گسل پردیس و در فاصله ۱۰‌کیلومتری جنوب تلاقی دو گسله مهم جنوب البرز – گسل‌های شمال تهران و گسل مشا تعیین محل شده است. افزایش مهاجرت‌ها موجب شده جمعیت آن در سال ۱۴۰۲ حدود ۱۷۰ هزار نفر برآورد شود. در سال 1389 با شروع طرح مسکن مهر، عملیات احداث 12هزارو 792 واحد در شهر پردیس آغاز شد و در سال 1392 با اضافه‌شدن 68 هزار و 427 و سپس با اضافه‌شدن سه‌هزارو 502 واحد در سال 1397، این تعداد مجموعا به 84 هزار و 721 واحد مسکن مهر در این شهر رسید و همین موضوع باعث گسترش شهر پردیس شد و موجب شد افزایش افق جمعیتی این شهر به حدود 500 هزار نفر برسد. از حدود ۸۴ هزار واحد مسکن مهر در شهر جدید پردیس، تا نیمه سال ۱۴۰۲ نزدیک به ۲۹ هزار و ۸۴۱ واحد باقی‌مانده که از این تعداد ۱۰ هزار واحد هم‌اکنون در‌ حال آماده‌سازی است. در شهر جدید پردیس، شهروندان مشکلات شهری و محیط‌زیستی دارند؛ مانند مشکل کمبود آب، ورود فاضلاب‌های شهری، صنعتی و کشاورزی به مسیل‌های طبیعی، مجاورت با جاده‌های تهران- رودهن، وجود کارخانه الکل‌سازی و سیمان، آلودگی صوتی از ماشین‌آلات سنگین، فرسایش خاک و تخریب فیزیکی خاک و آلودگی خاک منطقه با فاضلاب‌های ورودی به مسیل‌ها و نبود فضای سبز مناسب و کافی در محدود شهر.