رقابتی معمارانه در ارزش‌آفرینی فضای آموزشی

مریم  اسفندیاری - پژوهشگر  و مدرس

معماری هنری دیرینه است که تاریخ پیدایش آن را می‌توان مقارن با آغاز زندگی بشر بر روی کره زمین دانست. برای عرضه خود نیازمند مشارکت گروه‌های مختلف اجتماعی است و درنتیجه وابسته به دو عنصر سرمایه و قدرت. با یکجا‌نشین شدن انسان‌ها و شکل‌گیری شهرها، معماری به‌عنوان یک تخصص و ضرورت در سطح ابتدایی خود مطرح شد و با قدرت‌گرفتن حکومت‌ها، معماری توان بروز بیشتری یافته و در اختیار حاکمان، به‌عنوان ابزاری برای قدرت‌نمایی به مردم عادی و حکومت‌های دیگر تبدیل شد. شاید بتوان این نقطه را سرآغازی برای رقابت معماران و شکل‌گیری مسابقات معماری دانست؛ در‌حالی‌که امروزه ماهیت و منافع آن به‌صورت عمومی‌‌تری مطرح است.

این یادداشت برای شناخت و بررسی مسابقات طراحی معماری‌ای است که برای کاربری‌های فرهنگی آموزشی از طرف نهادهای غیر‌دولتی در ایران، با دغدغه‌هایی ارزشمند و درخورتوجه طرح و اجرا می‌شود. اهمیت این‌گونه از مسابقات معماری با مطالعه سیر شکل‌گیری این رقابت‌ها در جهان و ایران، نمایان‌تر می‌شود؛ زیرا علاوه بر اینکه از طرف کارفرمایان آگاهی که صرفا براساس آیین‌نامه‌های الزام‌آور درون‌سازمانی طرح مسئله نکرده‌اند، مورد توجه قرار می‌گیرد؛ بلکه با جذب رویکردهای خلاقه متنوع، توجه جامعه معماران را نیز به پروژه‌هایی با دستورالعمل، کاربری و معیارهای متفاوت جلب می‌کنند. ایفای رسالت معماری را در نهادهایی غیر از گروه‌های قدرت و ثروت، موجب می‌شود و منجر به ارتقای کیفیت این‌گونه از پروژه‌ها، شفافیت در درک طراحی از طرف کارفرمایان، پرهیز از سازوکارهای سنتی انتخاب طراح و امکان مقایسه براساس معیارهایی مقرون به‌صرفه‌تر به‌ویژه برای کاربری‌های عام‌المنفعه خواهد شد. به طور کلی برگزاری مسابقات معماری که مقایسه راه‌حل‌های گوناگون برای یک طرح معماری را امکان‌پذیر می‌کند، موقعیت مناسبی برای بیان افکار معماری در سطوح و نیازهای تعریف‌شده به شمار می‌رود. امروزه برگزاری مسابقات معماری پدیده‌ای بسیار رایج در سطح بین‌المللی است و راهکاری مترقی برای انتخاب طرح‌های مناسب و ایده‌های جدید از طرف نهادهای مختلف دولتی، فرهنگی و هنری شناخته می‌شوند.

موضوع مسابقه محدود معماری مجموعه فرهنگی-آموزشی سرمد مینوشهر (از سوی بنیاد سرمد) ازجمله نمونه‌های موفق برگزاری این‌گونه از رقابت‌ها در بخش غیردولتی، با کاربری آموزشی و برای اقشاری از جامعه ایرانی است که توانمندسازی آنها در بخش فرهنگی،‌ می‌تواند از اساسی‌ترین نیازهای امروزه ایران و ایرانیان باشد؛ اقشاری از آینده‌سازان که تلاطم‌های سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و جغرافیایی، مسئولیتی پربار برای جان‌های بیدار دارند. مجتمعی فرهنگی-آموزشی در مساحت ۱۲ هکتار از شهرستان محروم مینوشهر (که در نزدیکی دو شهر آبادان و خرمشهر و در همسایگی مرز آبی عراق قرار گرفته‌است)، با چهار گروه طراحی معماری شاخص

 (Nextoffice, Feastudio, NESHA, Aliandaji) به صورت مسابقه محدود به رقابت گذاشته شد تا با داوری، به ارزیابی نهایی برسد. در سازوکار اجرائی برگزاری این رقابت برای رسیدن به بهینه‌ترین نتیجه، انتخاب از میان بهترین‌‌ها، پرهیز از سوگیری‌‌ها و بهره‌‌بردارانی متفاوت ازجمله ویژگی‌هایی بود که در مرحله ابتدایی طرح مسئله به چشم می‌خورد. به استناد مقاله‌ای که در سال 1926م در مجله ریبا به چاپ رسید، رقابتی که در سال 448 قبل از میلاد برای ساخت بنای یادبود جنگ برگزار شده است، اولین مسابقه معماری مکتوب در تاریخ شناخته می‌شود. آثار رسیده به این مسابقه در معرض بازدید عموم قرار گرفت و مردم به‌عنوان داوران مسابقه درباره آثار نظر دادند. پس از انقلاب صنعتی، شکل‌گیری مدارس جدید معماری نیز باعث تغییر ساختار سنتی آموزش در این رشته و افزایش تعداد تحصیل‌کردگان آن شد؛ به‌این‌ترتیب رقابت‌های معماران دچار تغییرات ساختاری و موضوعی شد تا به‌تدریج به شکل امروزی آن درآمد. تأثیرات فراوان مسابقات معماری در ظهور معماری نئوگوتیک انگلستان در قرن نوزدهم و شکل‌گیری مدرنیسم در قرن بیستم، قابل مشاهده است. ازجمله شاخص‌ترین این مسابقات می‌توان به مسابقه طراحی ساختمان نمایشگاه بین‌المللی انگلستان در سال 1850م اشاره کرد که جوزف پاکستن تحولی در عرصه کاربرد فلز و شیشه با طرح «قصر بلورین» در ساختمان ایجاد کرد. اولین مسابقه مهم بین‌المللی معماری در قرن بیستم، مسابقه طراحی ساختمان روزنامه شیکاگو تریبون با جایزه‌ای یک میلیون‌دلاری بود.

اولین مسابقات معماری برای فضاهای آموزشی به اواخر قرن نوزدهم بازمی‌گردد؛ زمانی که تقاضا برای آموزش عمومی به‌سرعت در حال افزایش بود. یکی از اولین مسابقات ثبت‌شده در سال 1875 در بوستون، ماساچوست، برای طراحی ساختمان جدید دبیرستان برگزار شد. شرکت Ware & Van Brunt که ساختمان مدرسه لاتین بوستون را طراحی کرد، برنده مسابقه شد. پس از آن به‌عنوان الگویی برای ساخت فضاهای آموزشی مورد استناد قرار گرفت که این امر خود به اهمیت برگزاری مسابقات برای جریان‌سازی‌هایی در طرح الگوواره‌های فرهنگی و اجتماعی می‌افزاید.

در اروپا نیز اولین مسابقه معماری برای فضای آموزشی در سال 1896 در پاریس فرانسه برای طراحی ساختمان مدرسه جدید برگزار شد. در این مسابقه معماری آگوست پرت (Auguste Perret) برنده شد که بعدها به دلیل استفاده نوآورانه از بتون مسلح شناخته شد. چنانچه از این بررسی اجمالی تاریخی مسابقات برمی‌آید که رقابت‌های معماری، قابلیت تاریخ‌سازی، الگوسازی و جریان‌سازی را در فرایند‌های آفرینش خلاقانه داشته‌اند و این دستاوردها، بر اهمیت توجه به آنها می‌افزاید. در ایران، سال‌های ورود نهضت‌های مدرنیسم در معماری در دهه‌های ۴۰ و ۵۰‌ ش، شاهد شکل‌گیری ایده برگزاری مسابقات برای پروژه‌های ملی و بزرگ‌مقیاس (برج آزادی و کتابخانه ملی ایران) هستیم؛ درحالی‌که رونق ساخت‌وساز در سطوح و کاربری‌های مختلفی وجود داشته است؛ اما رقابت برای ارائه راه‌حل‌های خلاقانه تعریف کم‌رنگ‌تری داشته است. پس از انقلاب با پایان جنگ و از‌سرگیری ساخت‌وسازها در کشور در اوایل دهه 70‌ ش، معماری کشور نیز رشد خود را دوباره از سر گرفت و رقابت‌های معماری نیز به‌تدریج حیاتی دوباره یافتند. به‌این‌ترتیب تنها در شش سال اول این دهه 35 مسابقه معماری در کشور برگزار شد. در‌این‌میان مسابقه طراحی مجموعه فرهنگستان‌های جمهوری اسلامی ایران در سال 1373ش، نقطه عطفی در جریان مسابقات معماری کشور به حساب می‌آید. مسابقه کتابخانه ملی در سال ۱۳۷۴، از مسابقات شاخص پروژه‌های فرهنگی است که به صورت محدود و میان پنج دفتر مشاور برگزار شد و در نهایت در سال ۱۳۸۲ آیین‌نامه جامع برگزاری مسابقات طراحی معماری و شهرسازی در شورای‌عالی انقلاب فرهنگی به تصویب رسید.

در سال‌های اخیر نیز شاهد برگزاری مسابقات و رقابت‌های طراحی معماری برای فضاهای آموزشی بوده‌ایم که به صورت عمومی یا محدود برگزار شده‌اند. این‌گونه رویدادها برای طراحی مدرسه اغلب در مناطق محروم و کم‌برخوردار با تأکید بر مشارکت مردمی و پایداری اجتماعی، طرح شده است. برخی از این مسابقات مانند مسابقه معماری هشت بهشت، از طرف اداره کل نوسازی مدارس برگزار شد و برخی دیگر به صورت پروژه‌هایی پراکنده مورد حمایت انجمن‌های مردم‌نهاد و خیریه، اغلب به صورت مدارس روستایی طرح شد. این مسابقات در بخش‌های دانشجویی،‌ مهندسان مشاور و بخش آزاد مورد رقابت بود و مواردی مانند پرهیز از پیچیدگی، سادگی، به‌کارگیری مصالح بومی، کمینه‌گرایی (‌مدارس چند‌کلاسه و نه مجتمع آموزشی) و رعایت استانداردهای معمول آموزشی به‌عنوان خواست‌های پروژه تعریف می‌شده‌اند. با بررسی این سیر، رقابت طراحی مجتمع فرهنگی آموزشی مینوشهر سرمد، در دو بعد حائز اهمیت می‌شود:

1- مواجهه با مسئله معماری در بالاترین سطح کیفی آن برای بهره‌بردارانی آسیب‌پذیر از جامعه ایران. به‌ویژه با مشاهده برگزاری چندین مسابقه معماری برای طراحی فضای آموزشی در سال‌های اخیر در مناطق محروم که معماران را با کمینه‌گرایی، توجه به بومی‌‌گرایی تنها با هدف ارتقای سرانه آموزش و خوانایی نه خلق زیبایی، حداقل‌گرایی برای کاهش هزینه و گاه تعریف برنامه‌های فیزیکی برای مقرون به‌صرفه‌بودن اجرا و طرح آن، تشویق کرده‌اند؛ در‌حالی‌که در تعریف پروژه مجتمع فرهنگی-آموزشی سرمد، بالاترین معیارهای بین‌المللی در طراحی فضاهای آموزشی سال‌ها مورد مطالعه قرار گرفت و سپس به‌عنوان خواست کارفرما، بدون در نظر گرفتن محدودیت‌های کاهشی، به گروه‌های معماران عرضه شد.

2- رقابتی واقعی برای پروژه‌ای واقعی است. با وجود بسیاری از پدیده‌های معماری که در سطوح عالی طرح و خلق می‌شود؛ در‌حالی‌که به صورت انتزاعی شکل می‌گیرند. این پروژه ابتدا با سال‌ها مطالعه و بررسی‌های امکان‌سنجی در امر مدرسه‌سازی نه‌تنها به‌عنوان عملی فقط خیرانه؛ بلکه ضرورتی دانش‌بنیان، به تحقیق در امر چگونگی ساختِ ساحتِ آموزش در فضایی اسلامی-ایرانی، در تجربه‌هایی عملیاتی به تعریف مسئله فضای آموزشی در مینوشهر پرداخته است. پس از طی این مراحل، سایت و محل ساخت پروژه به صورت کاملا اجرائی خریداری شده، برنامه‌ریزی و اهداف آن تدوین شده است. این‌گونه از مواجهه با امر معماری، به‌عنوان اکوسیستمی که می‌تواند رشد و تعالی را در زمینه خود بازآفرینی کند، در صورتی به شکل سازنده محقق می‌شود که طراحان راهبردی آن، در معرض تجربه واقعی این پدیده از ابتدا تا انتهای آن قرار بگیرند. به عبارت دیگر این پروژه امکان مطالعه و حضور طراحان، داوران و کارشناسان را برای مطالعه، شناخت و در نهایت ارزیابی ایده تا طرح را در سایت واقعی پروژه و اطمینان از اجرائی‌شدن آن فراهم آورده است. این فرایند نه‌تنها خدمت ارزش‌آفرینی برای خود رقابت ایجاد کرده؛ بلکه در فضای حرفه‌ای معماری، رقابت را به شکل گسترده‌تری با لایه‌های متفاوتی از کارفرمایان دغدغه‌مند در تعامل و همراهی قرار می‌دهد که امکان خلق جریان‌های فکری و پارادایم‌های نوین را به ارمغان خواهد آورد. طلیعه‌ای که تعریف و برگزاری این دسته از رویدادهای فرهنگی اجتماعی، به همراه دارد، فراتر از فضاهای مهندسی، معماری و حتی مدرسه‌سازی است، زیرا نهاد‌‌ها و بسترهایی مستقل همچون بنیاد سرمد توانسته‌اند با ایجاد هم‌افزایی و مشارکت در تأمین نیاز،‌ خواست و ارتقای کیفیت ساخت، گفتمانی تخصصی در کارگروه‌های مرتبط را با سطح کیفی کاملا مترقی در مقوله فرهنگی معاصر، برنامه‌دهی و راهبری کنند؛ چنان‌که هدف، ساختار و نتیجه آن در منطقه‌ای از ایران پدیدار خواهد شد که یادآور سال‌ها دفاع از وطن و فرهنگ است و آغشته به یاد سربازان و دلاوران پاک‌باز ایران.