تهران همچنان منتظر

‌عبدالرحمن فتح‌الهی: صبح روز گذشته قاسم الاعرجی، مشاور امنیت ملی عراق، برای دیدار با دبیر شورای ‌عالی امنیت ملی و برخی مقام‌های ارشد جمهوری اسلامی وارد تهران شد. محوریت این دیدارها به موضوعات منطقه‌ای و دوجانبه و مشخصا نحوه اجرای توافق امنیتی بین دو کشور اختصاص داشت. در همین زمینه و پیش از سفر الاعرجی، خبرگزاری رسمی عراق (واع) نیز هدف از این سفر را تکمیل روند اجرائی توافق امنیتی ایران و عراق عنوان کرده بود. بر‌ اساس گزارش رسانه‌های عراقی، ریبر احمد، وزیر امور داخلی اقلیم کردستان نیز در این سفر الاعرجی را همراهی می‌کند. طبق برنامه‌ریزی، اولین دیدار مشاور امنیت ملی نخست‌وزیر عراق با علی‌اکبر احمدیان، همتای ایرانی‌اش بود. بر‌ اساس خبری که «نور نیوز»، رسانه نزدیک به شورای ‌عالی امنیت ملی، منتشر کرده است، دبیر شورای ‌عالی امنیت ملی ایران در دیدار با مشاور امنیت ملی عراق، ضمن تأکید بر اجرای دقیق و کامل توافق‌ امنیتی تهران‌-‌بغداد، «این توافق را تضمین‌کننده امنیت مرزهای دو کشور و نقشه راه معقول و مناسبی برای حذف مؤلفه‌های ناامن‌کننده در دو کشور و منطقه دانست».

احمدیان همچنین در این دیدار با تشکر از حسن همکاری و تمهیدات دولت عراق در برگزاری هرچه باشکوه‌تر مراسم اربعین و همچنین میهمان‌نوازی گرم مردم عراق، این را هم گفت که «مراسم اربعین علاوه بر ابعاد مهم سیاسی و فرهنگی و برکات معنوی آن موجب نزدیکی هر‌چه بیشتر دو ملت مسلمان و شیعه ایران و عراق شده است». دبیر شورای ‌عالی امنیت ملی ایران با اشاره به توافقات ایران و عراق در حوزه‌های مختلف به‌ویژه حوزه اقتصادی، تصریح کرد که ظرفیت‌های بسیار زیادی برای ارتقای همه‌جانبه روابط دو کشور در بخش‌های مختلف به صورت بالقوه وجود دارد که باید با تشریک مساعی و تلاش مضاعف آن را فعلیت بخشید. در این دیدار نیز قاسم الاعرجی از عزم دولت و نهاد امنیت ملی عراق برای اجرای توافق‌‌نامه امنیتی دو کشور خبر داد و عنوان کرد که از هر فرصتی برای توسعه و تعمیق روابط تهران‌-‌بغداد استقبال و استفاده خواهیم کرد. در راستای آنچه دبیران شورای ‌عالی امنیت ملی ایران و عراق عنوان کردند و تبیین اهداف سفر قاسم الاعرجی به تهران، حسین دولت‌آبادی در گفت‌وگو با «شرق»، محوری‌‌ترین و کانونی‌ترین هدف این سفر را تشریح اقدامات انجام‌شده دولت محمد شیاع السودانی درباره تعیین تکلیف گروه‌های معارض و مسلح کُردی می‌داند. با این ارزیابی، تحلیلگر مسائل عراق تأکید دارد که بغداد در این سفر به دنبال آن بوده که به نحوی اطمینان خاطر تهران را در قبال این گروه‌های معارض کسب کند تا از هر‌گونه واکنش قهرآمیز ایران و شروع حملات به خاک عراق جلوگیری شود. پیرو گفته‌های دولت‌آبادی، یک منبع در دستگاه امنیت ملی عراق در گفت‌وگو با پایگاه خبری العربی الجدید اعلام کرد: «الاعرجی در سفرش به تهران، اقدامات دولت عراق در زمینه کنترل مرزها را به مسئولان ایرانی ارائه خواهد داد و تلاش دارد که از انجام حملات دوباره در مناطق مرزی علیه مواضع تروریست‌ها ممانعت کند».

در واپسین روزهای شهریور و در آستانه ضرب‌الاجل تعیین‌شده ایران برای خلع سلاح و تعیین تکلیف جریان‌های کردی مسلح در اقلیم کردستان، تحرکات سیاسی و دیپلماتیک در چهار محور تهران‌–‌اربیل، تهران‌–‌بغداد، بغداد‌-‌اربیل و همچنین محور کردی‌–‌کردی در دستور کار بود و هرچه به موعد ۲۸ شهریور/ ۱۹ سپتامبر ذیل توافق‌نامه امنیتی ایران و عراق نزدیک‌تر می‌شدیم، این تحرکات جدی‌تر و پررنگ‌تر می‌شد. ۲۸ اسفند سال گذشته (۱۹ مارس ۲۰۲۳) بود که در مراسمی با حضور محمد شیاع السودانی، نخست‌وزیر عراق، توافق‌نامه همکاری‌های مشترک امنیتی ایران و عراق از سوی علی شمخانی، دبیر سابق شورای‌ عالی امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران و قاسم الاعرجی، مشاور امنیت ملی نخست‌وزیر عراق امضا شد. حال پس از گذشت دو هفته از موعد مقرر، اگرچه شاهد سفر قاسم الاعرجی به تهران و ارائه گزارش‌هایی درباره عملکرد دولت السودانی در قبال تعیین تکلیف گروه‌های معارض کردی بودیم، اما سردار محمد باقری، رئیس ستاد نیروهای مسلح ایران، در مصاحبه اول مهر اعلام کرد قرار بود گروهک‌های مخالف ایران تا تاریخ ۲۸ شهریور طبق توافق امنیتی به‌طور کامل خلع سلاح شده باشند، ولی تنها قدری از مرزهای ایران فاصله گرفته‌اند.

در راستای آنچه طرح شد، حسین دولت‌آبادی، سفر دیروز (یکشنبه) قاسم الاعرجی به تهران را از آن جهت حائز اهمیت می‌داند که به نظر می‌رسد مقامات ایران در کل نسبت به اقدامات صورت‌گرفته از طرف بغداد و نیز اربیل برای تعیین تکلیف گروه‌های معارض و مسلح کردی راضی نیستند. به‌ همین ‌دلیل تحلیلگر حوزه غرب آسیا باور دارد «اکنون عراقی‌ها سعی می‌کنند با ارائه جزئیاتی از اقدامات صورت‌گرفته، بازه زمانی بیشتری را برای تأمین خواسته‌ها و انتظارات جمهوری اسلامی ایران داشته باشند تا از یک اقدام نظامی احتمالی جلوگیری شود». به نظر می‌رسد اشاره دولت‌آبادی به مواضع اخیر رئیس ستاد نیروهای مسلح جمهوری اسلامی ایران است. از دید سرلشکر باقری، «آنچه در روزهای پایانی مهلت شش‌ماهه به بغداد اتفاق افتاده است، این بود که نیروهای مخالف ایران تنها قدری از مرزها فاصله گرفته‌اند». البته رئیس ستاد نیروهای مسلح جمهوری اسلامی ایران ضمن قدردانی از تلاش‌هایی که دولت عراق در‌ این‌ زمینه انجام داده است، متذکر شد: «هر آنچه در متن توافق امنیتی آمده است، باید به‌طور کامل اجرا شود». سرلشکر باقری این را هم در ادامه اظهار کرد که «رئیس‌جمهور محترم فرمودند نباید در کل منطقه اقلیم کردستان و عراق نیروهای تجزیه‌طلب مسلح حضور داشته باشند. این نیروها باید به‌طور کامل خلع سلاح و حتی از عراق اخراج شوند. طبق درخواست رئیس‌جمهور محترم که خواسته بود نیروهای مسلح جمهوری اسلامی ایران به نیروهای مخالف چند روزی مهلت بدهند، ما هم چند روزی صبر خواهیم کرد و تیم‌های کارشناسی خود را برای بررسی و راستی‌آزمایی این امر به عراق اعزام خواهیم کرد، سپس در‌این‌باره تصمیم خواهیم گرفت».

دولت‌آبادی در ادامه ارزیابی خود به «شرق» با ذکر چند سؤال یادآور می‌شود که اکنون باید دید توضیحات قاسم الاعرجی برای مقامات تهران قانع‌کننده خواهد بود و آیا ایران به دولت محمد شیاع السودانی فرصتی برای خلع سلاح و دورترکردن گروه‌های معارض کردی خواهد داد؟ در نهایت کارشناس تحولات عراق، پاسخ این پرسش را هم مهم می‌داند که نتیجه گروه‌های کارشناسی ایران از اقدامات صورت‌گرفته دولت بغداد و اربیل تا چه اندازه برآورده‌کننده انتظارات تهران خواهد بود؟

تشریح جزئیات جدید از روند اجرای توافق امنیتی تهران و بغداد

در راستای نکاتی که حسین دولت‌آبادی طرح کرد، هم‌زمان با حضور الاعرجی در تهران، معاون فرماندهی عملیات مشترک عراق جزئیات جدیدی از روند اجرای توافق امنیتی تهران و بغداد ارائه داد. آن‌طور که ایسنا گزارش داده، قیس المحمداوی، معاون فرمانده عملیات مشترک عراق، در گفت‌وگو با خبرگزاری این کشور (واع) درباره توافق امنیتی تهران و بغداد به یک کمیته عالی به ریاست قاسم الاعرجی، مشاور امنیت ملی عراق و افسران متخصص در وزارت دفاع و وزارت کشور و دستگاه‌های امنیتی اشاره کرد که از یک سال پیش در حال ایجاد یک مکانیسم برای توافق با جمهوری اسلامی ایران هستند. المحمداوی ضمن بیان این نکته که عراق به دنبال کنترل مرزهای مشترک با ایران است، در تبیین هر‌چه بیشتر مکانیسم دور‌کردن گروه‌های کُرد معارض از نوار مرزی، ذیل توافق‌نامه امنیتی تهران‌–‌بغداد عنوان کرد که این مکانیسم به‌تازگی آغاز به‌ کار کرده و در دو هفته گذشته ۱۰ تا ۱۲ نقطه مرزی ایجاد شده و در اختیار نیروهای مرزبانی عراق قرار گرفته است.

‌معاون فرماندهی عملیات مشترک عراق خاطرنشان کرد نیروهای کرد مخالف ایران تا جای ممکن از مرزها دور شده و به مکان‌های مشخص در مرکز کشور منتقل شده‌اند. المحمداوی گریزی هم به سفر دیروز قاسم الاعرجی به تهران زد و آن را در راستای تکمیل روند اجرائی توافق امنیتی ایران و عراق ارزیابی کرد. قیس المحمداوی با ارجاع به قانون اساسی عراق، موضع‌گیری مکرر مقامات عراقی را تکرار و بیان کرد: «به‌هیچ‌وجه نمی‌پذیریم که عراق سکویی برای تجاوز به کشورهای هم‌جوار یعنی ایران یا ترکیه یا کشورهای دیگر باشد». به گفته معاون فرماندهی عملیات مشترک عراق «هم‌زمان محمد شیاع السودانی، نخست‌وزیر عراق و همچنین قانون اساسی این کشور بر این مسئله تأکید دارند که احترام به حاکمیت عراق و معاهدات بسیار مهم است». این مقام نظامی عراقی امیدواری خود را نسبت به تداوم همکاری‌ها و فعالیت‌های دیپلماتیک و امنیتی در مرزها با ایران و ترکیه به‌منظور احترام متقابل و حفظ حاکمیت ابراز کرد و گفت که تعرض به حاکمیت عراق قابل پذیرش نیست و این رویکرد ثابت پارلمان، دولت و دستگاه‌های امنیتی است و امیدوار است نیروهای مرزبانی بتوانند مرزها را کنترل کنند.

جبار یاور، دبیرکل پیشین امور پیشمرگه اقلیم کردستان نیز از دیگر مقامات عراقی بود که او هم از نقشه استقرار گارد مرزی اقلیم کردستان پرده برداشت و در گفت‌وگو با خبرگزاری المعلومه، مرزبانان مستقر را مسقیما وابسته به وزارت کشور دولت فدرال اقلیم معرفی کرد. با‌این‌حال و به گفته او «همه افسران و درجه‌داران از شهروندان کُرد هستند». دبیرکل پیشین امور پیشمرگه اقلیم کردستان، نیروهای مرزبانی را متشکل از هشت تا ۱۰ هزار افسر، درجه‌دار و نیروی عادی تخمین زد که مسئول حفاظت از مرزهای عراق هستند و دستوراتشان را از فرماندهی «مرزبانی» که وابسته به وزارت کشور عراق است، دریافت می‌کنند.

جبار یاور با بیان این موضوع که نیروهای مرزبانی در قالب چهار تیپ در استان‌های سلیمانیه، حلبچه، اربیل و دهوک مستقر هستند، یادآور شد که همه افسران، درجه‌داران و نیروهای عادی از کردهای این مناطق هستند. در بخش مهمی از مواضع دبیرکل پیشین امور پیشمرگه اقلیم کردستان مطرح شد «هیچ نیروی پیشمرگه در مرز عراق با ترکیه، ایران و سوریه وجود ندارد و حضور آنها از خانقین تا منطقه سحیله در مرزهای سوریه در خط دفاعی سبز که در هنگام اشغال مناطق غربی عراق از سوی گروه داعش تعیین شده بود (در عمق خاک عراق) ادامه می‌یابد». وحید بیانی دیگر کارشناسی بود که در گپ‌و‌گفت خود با «شرق» معتقد است اکنون اولویت نظامی، دفاعی و امنیتی عراق، نه ضرب‌الاجل تهران برای تعیین تکلیف گروه‌های کردی بلکه تقابل مکرر ارتش ترکیه با خاک اقلیم کردستان است. با چنین برداشتی، این تحلیلگر حوزه امنیتی یقین دارد «عراقی‌ها سعی دارند با برخی اقدامات پیشگیرانه، تهران را از اقدام نظامی بازدارند تا بتوانند تمرکز بیشتری بر مقابله با تجاوزات مکرر هوایی، موشکی، پهپادی و حتی زمینی ارتش ترکیه به خاک عراق داشته باشند». تحلیلگر مسائل بین‌الملل با مانور روی اختلافات داخلی اقلیم کردستان عراق و انفعال جدی اربیل، شخص مسعود بارزانی و حزب دموکرات کردستان عراق (پارتی) بر این باور است که «در سال‌های اخیر امتیازات و مناسبات اقتصادی و تجاری آنکارا‌-‌اربیل باعث شده است که در‌ حال‌ حاضر تمامیت ارضی و امنیت عراق فدای این مناسبات شود». بیانی در نگاهی مقایسه‌ای معتقد است در قیاس با ترکیه، ایران یک سیاست خارجی مداراگرایانه و در چارچوب احترام به تمامیت ارضی عراق را پیش برده است؛ در‌حالی‌که ترکیه در این سال‌ها حتی اقداماتی از‌جمله استقرار پایگاه‌های نیروهای زمینی ارتشش در عمق بیش از ۸۰‌کیلومتری اقلیم کردستان عراق، آتش‌زدن منابع طبیعی و پوشش جنگلی اقلیم کردستان عراق و کوهستان قندیل را به بهانه مبارزه با نیروهای پ‌ک‌ک داشته است. به گفته بیانی، اینها علاوه بر حملات و تجاوزات هوایی، پهپادی و موشکی ترک‌ها و به تبع آن کشتار غیرنظامیان است تا جایی که این تحلیلگر به بیان آماری در‌این‌باره می‌پردازد و به «شرق» می‌گوید‌‌: «طبق آخرین آمار تنها در ماه گذشته میلادی (سپتامبر)، ارتش ترکیه بیش از ۷۰ بار تجاوزات خود را به خاک اقلیم کردستان انجام داده است و حدود ۱۰ تا ۱۵ غیرنظامی هم در این حملات کشته شده‌اند».

 سلیمانیه پیش از تهران

مشاور امنیت ملی عراق قبل از سفر دیروز خود به تهران، برای بررسی اقدامات انجام‌شده در راستای کنترل مرزهای کشورش با ایران، به دستور محمد شیاع السودانی، نخست‌وزیر این کشور، روز شنبه به سلیمانیه رفته بود. در همین زمینه برخی منبع اعلام کردند که شخص السودانی به همراه مقامات اقلیم کردستان تحرکات گسترده‌ای در راستای دورکردن مجموعه‌های معارض مسلح از مرزها و استقرار یگان‌های امنیتی در نوار مرزی انجام می‌دهد.

قاسم الاعرجی، در سلیمانیه با ریبر احمد، وزیر امور داخلی اقلیم کردستان عراق و رؤسای دستگاه‌های امنیتی اربیل و سلیمانیه دیدار و گفت‌وگو کرد. فرمانده نیروهای مرزبانی عراق هم در دیدار با الاعرجی گزارشی از اقدامات امنیتی این کشور برای ایجاد امنیت در مرزهای ایران و عراق که طول آنها به هزار‌و ۴۹۳ کیلومتر می‌رسد، ارائه داد و به گفته این مقام نظامی عراق، اقدامات امنیتی برای کنترل مرزها همچنان ادامه دارد. وزیر امور داخلی اقلیم کردستان عراق نیز گزارشی از اقدامات این وزارت در زمینه امنیت مرزهای ایران و عراق ارائه داد.