زنگ خطر جنگ سوم

با حملات هوایی جمهوری آذربایجان به منطقه قره‌باغ‌، نگرانی نسبت به آغاز سومین جنگ قره‌باغ شدت گرفته است. از ابتدای روز گذشته از شهر اصلی قره‌باغ صدای آژیر حمله هوایی گزارش شده است؛ در همین حال، گفته می‌شود که ۱۱ پلیس و غیرنظامی جمهوری آذربایجان بر اثر انفجار مین و یک حادثه دیگر کشته شده‌اند. وزارت دفاع جمهوری آذربایجان که عملیات خود را «عملیات ضد‌تروریستی» خوانده، روز گذشته نیروهای ارمنستان را به «گلوله‌باران سازمان‌یافته» مواضع ارتش این کشور متهم کرد و گفت که با آغاز «فعالیت‌های محلی و ضدتروریستی، برای خلع سلاح و تضمین خروج نیروهای مسلح ارمنستان» پاسخ داده است. این وزارتخانه ادعا کرده که غیرنظامیان یا تأسیسات غیرنظامی را هدف قرار نمی‌دهد و افزود که «با استفاده از سلاح‌های با دقت بالا تنها به اهداف نظامی قانونی حمله می‌کند». در سوی دیگر، وزارت دفاع ارمنستان اعلام کرده است که ادعای شلیک از سوی این کشور با واقعیت مطابقت ندارد. به گزارش خبرگزاری فرانسه، شهر استپاناکرت، مرکز منطقه قره‌باغ و دیگر شهرهای آن هدف گلوله‌باران ارتش آذربایجان قرار گرفتند. دفتر نمایندگی قره‌باغ در ارمنستان با انتشار بیانیه‌ای در فیسبوک نوشت: «آذربایجان عملیات نظامی گسترده‌ای را علیه آرتساخ (نامی که ارامنه به بخشی از قره‌باغ داده‌اند) آغاز کرده و قصد نفوذ به عمق این منطقه را دارد». ارمنستان روز گذشته بار دیگر تأکید کرد که هیچ نیروی مسلحی در قره‌باغ مستقر نکرده است، ایروان با تکرار این موضع، تأکید دارد که تنها جدایی‌طلبان ارمنی‌تبار مستقر در قره‌باغ مسئولیت مقابله با حملات آذربایجان را بر‌عهده دارند. وزارت دفاع ارمنستان در همین راستا با انتشار بیانیه‌ای در تلگرام تأکید کرد که همان‌طور که پیش‌تر نیز بارها اعلام شده «ارمنستان در قره‌باغ ارتش و نیروی مسلح ندارد». وزارت امور خارجه ارمنستان نیز در بیانیه‌ای از «تجاوز گسترده تازه» جمهوری آذربایجان به قره‌باغ خبر داده است. جمهوری آذربایجان هم ساعاتی پس از آغاز این عملیات تأکید کرد که صلح با ارمنستان در صورت عقب‌نشینی «کامل» این کشور از منطقه قره‌باغ ‌ امکان‌پذیر است. وزارت خارجه جمهوری آذربایجان در بیانیه‌ای اعلام کرد: «تنها راه دستیابی به صلح و ثبات در منطقه، خروج بی‌قید‌و‌شرط و کامل نیروهای مسلح ارمنستان از منطقه قره‌باغ آذربایجان و انحلال رژیم به‌اصطلاح جدایی‌طلب در این منطقه است». آذربایجان همچنین اعلام کرده است که در حال ایجاد کریدورهای بشردوستانه برای غیرنظامیان در منطقه قره‌باغ است. در بیانیه وزارت دفاع آذربایجان ضمن اعلام این مطلب، هدف از ایجاد دالان‌های بشردوستانه، فراهم‌شدن امکان تخلیه غیرنظامیان از این منطقه مورد مناقشه اعلام شده است. در این بیانیه از گذرگاه لاچین و چند مسیر تردد دیگر به‌عنوان محل ایجاد دالان‌های بشردوستانه و مراکز پذیرش غیرنظامیان یاد شده است. جمهوری آذربایجان و همسایه‌اش ارمنستان، تاکنون دو بار بر سر قره‌باغ وارد جنگ شده‌اند؛ نخست در اوایل دهه ۱۹۹۰ پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی و بار دیگر در سال ۲۰۲۰. ناگورنو‌-قره‌باغ بخشی از خاک جمهوری ‌‌آذربایجان محسوب می‌شود؛ اما اکثریت جمعیت آن ارمنی‌ هستند. در‌حال‌حاضر بخش‌های وسیعی از این ناحیه تحت تسلط آنان است که هیچ کشوری آن را به رسمیت نشناخته است. در ماه‌های گذشته، تنش‌ها میان باکو و ایروان بر سر منطقه قره‌باغ بار دیگر بالا گرفت و از ماه دسامبر 2022، جمهوری آذربایجان عملا تنها مسیر ارمنستان به منطقه را که به کریدور لاچین معروف است، محاصره کرد. گزارش‌های روز گذشته از پایتخت قره‌باغ حاکی از آن است که صدای شلیک توپخانه و تیراندازی شنیده می‌شد. با این حال مقام‌های ارمنستان اعلام کرده‌اند که تا ساعت ۱۴ به وقت محلی، وضعیت در مرزهای این کشور «نسبتا باثبات» بوده است. جمهوری آذربایجان کمتر از دو هفته قبل ادعا کرد که نیروهای ارمنستان در طول شب به سمت نیروهای این کشور تیراندازی کرده‌اند و یگان‌های ارتش جمهوری آذربایجان در مقابل به «اقدام تلافی‌جویانه» متوسل شده‌اند. ارمنستان این ادعا و وقایع را تکذیب کرده است. قره‌باغ ‌ در جنگی در اوایل دهه ۱۹۹۰ پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی ادعای استقلال کرد؛ اما جمهوری آذربایجان در جنگ با ارمنستان در سال ۲۰۲۰ بخش درخور‌توجهی از خاک قره‌باغ را پس گرفت. در پاییز ۲۰۲۰، به موجب توافق آتش‌بسی که با میانجیگری روسیه حاصل شد، ارمنستان بخش‌هایی از سرزمین‌هایی را که چند دهه در اختیار داشت، واگذار کرد. هم‌زمان، مسکو نیروهای حافظ صلحش را به کریدور لاچین اعزام کرد تا عبورومرور آزادانه میان ارمنستان و قره‌باغ تأمین شود. این قلمرو از ماه دسامبر و زمانی که غیرنظامیان جمهوری آذربایجان تنها جاده اتصالی به ارمنستان را مسدود کردند، ارتباطی با بیرون نداشت. نیروهای باکو بعدا یک ایستگاه بازرسی در جاده ایجاد کردند که از طرف ایروان، به‌عنوان نقض آتش‌بسی که مسکو میانجی آن بود، محکوم شد. روابط بین روسیه و ارمنستان در هفته‌های اخیر تیره شده است؛ زیرا ایروان در تماس با کشورهای غربی، روسیه را به «بی‌اعتنایی مطلق» در قبال ارمنستان متهم کرده است. تعامل دیپلماتیک فزاینده اتحادیه اروپا و آمریکا در منطقه قفقاز نیز موجب عصبانی‌شدن روسیه شده است که خود را میانجی سنتی قدرت در آن منطقه می‌داند.

نیکول پاشینیان، نخست‌وزیر ارمنستان، در ماه جولای درباره احتمال وقوع یک جنگ جدید با جمهوری آذربایجان هشدار داد و باکو را به «نسل‌کشی» در منطقه ‌قره‌باغ متهم کرد. ‌ پاشینیان به‌تازگی در گفت‌وگو با خبرگزاری فرانسه هشدار داده بود «تا زمانی که معاهده صلح امضا نشود و به تصویب پارلمان‌های دو کشور نرسد، احتمال وقوع یک جنگ جدید با آذربایجان بسیار زیاد است». مذاکرات اخیر صلح میان آذربایجان و ارمنستان در ماه جولای با میانجیگری شارل میشل، رئیس شورای اروپا، در بروکسل برگزار شد؛ ولی به موفقیت نرسید. پاشینیان گفت که هم غرب و هم روسیه باید برای رفع محاصره قره‌باغ به باکو فشار بیشتری بیاورند. در آن زمان، روسیه پیشنهاد برگزاری نشستی در مسکو را داده بود و گفته بود که معاهده صلح باکو و ایروان می‌تواند در مسکو امضا شود. پاشینیان گفت:‌ «بر‌اساس منطق برخی محافل غربی، اگر روسیه به تعهدهایش عمل نمی‌کند و انتظارهای ما را برآورده نمی‌کند، در مقابل، روسیه نیز همین را درباره غرب به ما می‌گوید».

واکنش‌ها

روسیه به‌عنوان یک قدرت منطقه‌ای و میانجی توافق آتش‌بس میان جمهوری آذربایجان و ارمنستان خواستار پایان‌یافتن تنش میان دو طرف مناقشه قره‌باغ و بازگشت به توافق در حال اجرا در این منطقه شد. ماریا زاخارووا، سخنگوی وزارت امور خارجه روسیه، ضمن اشاره به برقراری تماس میان مسکو و باکو در پی آغاز حملات جدید جمهوری آذربایجان به قره‌باغ، خواستار رفع اقدامات تحریک‌آمیز از هر دو سوی مناقشه شد.

او در این زمینه تصریح کرد: برای حل این وضعیت باید به همه آنچه توافق شده است، احترام بگذاریم. از تحریک اوضاع اجتناب کنیم، برای برقراری آرامش و دوری‌جستن از تنش، تلاش کنیم و نسبت به تعهدات داده‌شده مسئولیت‌پذیر باشیم». این دیپلمات روس سپس از جمهوری آذربایجان و ارمنستان خواست به «خون‌ریزی» در قره‌باغ ‌ پایان دهند و به «حل‌وفصل مسالمت‌آمیز» اختلافات در این منطقه تحت مناقشه پایبند باشند. او همچنین یادآور شد: «تمام مراحل لازم برای در‌پیش‌گرفتن راه‌حل مسالمت‌آمیز مناقشه در توافق‌نامه‌های امضا‌شده میان دو طرف در سال‌های ۲۰۲۰ و ۲۰۲۲ مشخص شده است».

ارمنستان و آذربایجان برای اثبات حق حاکمیت خود بر قره‌باغ ‌ تاکنون دو بار با یکدیگر وارد جنگ شده‌اند که آخرین آن پاییز سال ۲۰۲۰ به شکست نظامی نیروهای ارمنی و حصول دستاوردهای ارضی درخور‌توجه برای آذربایجان منجر شد. تنش‌ها میان دو کشور پس از توافق صلحی با میانجیگری روسیه و ترکیه که به جنگ خونین و شش‌هفته‌ای سال ۲۰۲۰ پایان داد، بار دیگر از اوایل جولای سال جاری با بسته‌شدن کریدور لاچین که برای ارتباط این منطقه با ارمنستان حیاتی و مهم است، بالا گرفت.

‌شارل میشل، رئیس شورای اتحادیه اروپا در واکنش به این عملیات گفت که آذربایجان باید فورا عملیات نظامی خود را در منطقه مورد مناقشه قره‌باغ ‌ متوقف کند. او در شبکه ایکس (توییتر سابق) افزود: «اقدامات نظامی آذربایجان باید فورا متوقف شود تا امکان گفت‌وگوی واقعی بین باکو و ارامنه قره‌باغ فراهم شود». جوزپ بورل، رئیس دستگاه دیپلماسی اتحادیه اروپا نیز حمله نظامی آذربایجان را محکوم کرد و خواستار توقف فوری آن شد. بورل همچنین در بیانیه‌ای گفت: «این تشدید درگیری نظامی نباید به‌عنوان بهانه‌ای برای تبعید مردم محلی استفاده شود». اتحادیه اروپا یک هیئت نظارتی در مرز ارمنستان و آذربایجان ایجاد کرده و به‌عنوان میانجی بین دو کشور عمل می‌کند.