تهران را با چه درختانی به یاد می‌آوریم ؟

تهران را چنارستان می‌دانند و هنوز برخی از ساکنان قدیمی تهران، باغ‌های قدیمی آن را به خاطر می‌آورند. در این گزارش به برخی باغ‌های قدیمی تهران و درختانی که تهران به آن معروف بود، اشاره می‌شود. باغ‌هایی که به بوستان تبدیل شدند و شکل و شمایل سابق خود را ندارند.

یکی از باغ‌های تاریخی که از اواخر دوره قاجار و اوایل دوره پهلوی اول به‌جا مانده و این روزها به بوستان تبدیل شده، باغ امیر سلیمانی یا همان مشیرالسلطنه سابق است. این باغ در محله جماران قرار گرفته است. در‌ معماری این باغ از طراحی باغ‌های ایرانی بهره گرفته شده که از یک آبنمای مرکزی و کرت‌بندی‌های منظم تشکیل شده است.

باغ خسروشاهی نیز یکی دیگر از معروف‌ترین باغ‌های محله جماران و تهران است. این باغ در قدیم متعلق به مرحوم خسروشاهی بوده که سال‌های اول حضور حضرت امام‌(ره) در محله جماران، به دلیل مسائل امنیتی از مالک آن اجاره شد و حتی گفته می‌شد برخی اوقات امام‌(ره) در این باغ قدم می‌زدند. اما سال‌ها بعد شهرداری تهران باغ را خریداری کرد و این باغ به بوستان تبدیل شد.

باغ لاله ایرانی هم در واقع خانه میرزا‌حسن آشتیانی معروف به میرزا‌حسن‌خان مستوفی‌الممالک است. خانه مستوفی‌الممالک در محله قدیم ده‌ونک به باغ مستوفی‌الممالک معروف بود و تبدیل به باغ ایرانی شده که در فصل رویش گل لاله به خاطر وجود انبوه لاله‌های رنگارنگ، بازدیدکنندگان زیادی دارد. از کل مساحت سه‌هکتاری این باغ، دو و نیم هکتار به فضای سبز اختصاص داده شده و با وجود بازسازی این فضای سبز، درختان تنومند قدیمی همچنان در ترکیب اصلی باغ باقی هستند.

بوستان باغ ملک هم از‌جمله باغ‌های ییلاقی شمیران و در پای کوه دربند قرار گرفته است، اما هنوز هم تعداد زیادی از درختان اینجا از زمان‌های قدیم حفظ شده و این باغ جزء آثار ملی ثبت‌شده است.

باغ عین‌الدوله هم مکانی که هم‌اکنون محل نگارخانه برگ و کارگاه مجسمه‌سازی است، روزگاری خانه صدراعظم مظفرالدین‌شاه یعنی عین‌الدوله بوده که به همین دلیل از همان روزگار و تا حالا که این مکان به یک مکان عمومی تبدیل شده است، همچنان باغ عین‌الدوله نامیده می‌شود.

باغ نگارستان نیز مربوط به زمان حکومت فتحعلی‌شاه قاجار است که به دستور او قصری ییلاقی در نزدیکی بهارستان فعلی بنا شد. این باغ به دلیل وجود نقاشی‌های زیادی که به دستور شاه بر در و دیوار اتاق‌های باغ نقش بست، ‌به باغ نگارستان معروف شد.

عمارت-‌باغ مسعودیه توسط یکی از فرزندان ناصرالدین‌شاه به نام مسعودمیرزا حاکم اصفهان بنا شد. دلیل نام‌گذاری آن به مسعودیه هم همین است.

کاخ گلستان همان‌طور که می‌دانید در تهران باغ‌های زیادی وجود دارد که اغلب قدیمی هستند.

ماجرای باغ فردوس نیز که امروز به «موزه سینما»‌ تبدیل شده است،‌ به دوره قاجار برمی‌گردد.

باغ‌موزه قصر نیز یکی از باغ‌های قدیمی تهران است. این باغ‌موزه، محل قدیم زندان قصر است. این باغ‌موزه همچنان شکل اولیه خود را حفظ کرده است. باغ‌موزه مینیاتور نیز از باغ‌های قدیمی تهران است که در سال 92 افتتاح شد. در این مکان مینیاتور باغ‌های ایرانی و ماکت‌های بناهای ارزشمند ایرانی را می‌بینید. از‌جمله این ماکت‌ها می‌توان به ماکت تخت جمشید، میدان نقش جهان اصفهان، تخت سلیمان، ‌کلیساهای ارامنه، گنبد سلطانیه، ‌بازار تبریز، ‌ارگ بم و... اشاره کرد. علاوه بر این گونه‌های مختلف گیاهی در معابر این پارک کاشته شده که 70 درصد آن همیشه سبز بوده و در تمام فصل‌های سال زیبایی این باغ را حفظ می‌کنند.

اما تهران به چه درختانی معروف بود؟

چنار، نماد تهران است. چنار کهنسال یکه‌باغ کن، سربرافراشته‌ترین، کهنسال‌ترین و سبزترین چنار تهران است. چناری زیبا که باید شش مرد دست در دست هم بگذارند تا بتوانند تنه قطور و جاندار آن را به بغل بگیرند. چناری که هشت سال پیش در کتاب «محله کن» از آن گفته و نوشته شد. چناری در باغ وقفی مرحوم ملاعلی کنی؛ یادگار نسل چنارانی که پیترو دلاواله ایتالیایی جهانگرد، به روزگار پادشاهی شاه‌عباس در تهران مشاهده کرد و به سبب کثرت و وفورشان، لقب بامسمای «شهر چنارها» و به تعبیری «چنارستان» را برای تهران به کار برد و شهر را با این مشخصه به ایتالیایی‌ها و اروپایی‌ها معرفی کرد؛ همان چنارهایی که آن‌زمان‌ها دو مرد لازم بود تا بتوانند با دست‌دادن به یکدیگر، تنه‌هایشان را بغل بگیرند.

هنوز چنارهای خیابان ولیعصر، با تمام جفاهایی که به آنها روا داشته‌ایم و از خاک و آب پاک محروم‌شان کرده‌ایم، نماد امروز چنارهای تهران هستند؛ چنارهایی که به روزگار پهلوی اول در دو سوی خیابان ولیعصر امروز و جاده مخصوص آن‌زمان کاشته شدند.

همچنین چنار سوهانک ۹۰۰ سالی سن دارد. این درخت تنومند و کهنسال که این روزها در حیاط مسجد سوهانک قرار دارد، هنوز هم سرسبز است. اهالی محله از چنار سوهانک به‌عنوان یکی از جذابیت‌های دیدنی محله خود یاد می‌کنند.

نارون نیز از آن‌دست درختانی‌ است که از قدیم‌الایام در تهران غرس می‌شده است.

انار هم ازجمله درختانی بود که در تهران فراوان یافت می‌شد؛ به‌‌گونه‌ای‌که ابن‌بلخی حدود ۸۰۰ سال پیش در کتاب فارسنامه و در بخش کورت‌های فارس از «انار طهرانی» نام می‌برد؛ اناری که در باغ‌های انار نسبتا زیاد دهه‌های گذشته تهران نیز می‌شد رد و نشانی از آن پیدا کرد؛ باغ‌های اناری که در سال‌های گذشته به پارک‌هایی همچون بوستان پلیس منطقه ۴ و بلوارهایی مانند بلوار اقاقیای منطقه ۲۲ و چهارراه‌هایی همچون چهارراه اناری منطقه ۱۰ و تالارهای عروسی‌ای چون تالار عروسی قلهک‌دره منطقه ۲۲ تبدیل شدند. با‌این‌حال؛ باغ اناری بزرگ روبه‌روی آرامگاه زرتشتی‌ها در حاشیه منطقه ۱۴ هنوز پابرجاست.

کاج هم در تهران کم نبوده و نیست. محله کاج منطقه ۷، نام و هویتش را مدیون باغ کاجی‌است که امروزه معدودی از درختانش باقی مانده است. یا بلوار اصلی شهرک راه‌آهن دیروز و شهرک گلستان امروز که به سبب کاشت درختان کاج میان بلوارش به دستان اهالی محله، بلوار کاج لقب داشت و با ناآگاهی مسئولان شهر، نامش دیگر کاج نیست.

آوازه توتستان‌های طرشت، کن و فرحزاد به اندازه‌ای بود که این محله‌ها را به نام باغ‌هایش می‌شناختند. تهرانی‌های قدیم به نیت نذر، درخت توت می‌کاشتند تا در واپسین روزهای بهار، عابران از این میوه شیرین بی‌نصیب نمانند و با خوردن آن دعایی به جان بانی کنند که آن درخت را بر سر راهشان نشانده و به ثمر رسانده است. تهرانی‌ها اعتقاد داشتند هر یک از توت‌هایی که عابران بر دهان می‌گذارند یک گناه آنها را عفو می‌کند و باعث رحمت برای درگذشتگان می‌شود.

در فصل توت بیشتر تهرانی‌ها با فامیل‌های دور و نزدیک‌شان وعده دیداری در توتستان‌های شهر داشتند. علیرضا زمانی، تهران‌شناس، می‌گوید: اقلیم و آب‌و‌هوا نقش تعیین‌کننده‌ای برای‌ گونه‌های گیاهی هر شهری دارد. درخت چنار به دلیل ریشه‌های عمیقی که دارد و رونده‌بودن ریشه‌ها، برای رشد در تهران بسیار مناسب است. از طرفی سایه خوبی دارد. همین دلایل برای اینکه این درخت از گذشته‌های دور برای تهرانی‌ها درخت مهم و مورد علاقه‌ای باشد، کافی است. قدیمی‌ترین سفرنامه‌ها و کتاب‌هایی که درباره تهران‌ نوشته شده از درختان چنار قطور و تنومند این شهر نام برده‌اند. هنوز هم تعدادی از این چنارهای قدیمی را می‌توان در برخی محله‌ها پیدا کرد و سراغشان را گرفت.

چنار گاهی در یک محله آن‌قدر نقش مهمی داشت که وجودش دلیلی برای نام‌گذاری یک خیابان یا گذر می‌شد. «پاچنار»های معروفی در محله‌های تهران وجود دارند؛ نامی که اهالی یک محله برای یک نشانی خاص به کار می‌بردند. نمونه این گذرها در فرحزاد و اوین وجود دارد. زمانی می‌گوید: «پاچنارنشانی آشنایی است که در قدیم در برخی از محله‌ها وجود داشت. وجود یک چنار خاص و احتمالا قدیمی و تنومند بود که باعث می‌شد اهالی از این مشخصه برای نشانی‌دادن استفاده کند. علاوه بر شمیران، در تهران هم در چند نقطه از‌جمله بازار، گذری به نام پاچنار داریم».

هفت‌چنار هم از دیگر نام‌هایی است که به چنارهای چندشاخه اطلاق می‌شود و وجودش در یک محله، وجه تسمیه‌ای برای آن محله یا گذر می‌شد. زمانی می‌گوید: «درخت چنار معمولا از یک ریشه، در اطراف تنه اصلی چند شاخه فرعی هم دارد. اگر تعداد این شاخه‌های فرعی که حول یک تنه اصلی قرار دارند کم باشد، اصطلاحا به آن هفت‌چنار می‌گویند. وقتی تعداد این شاخه‌ها بیشتر می‌شود، به آن چل‌چنار می‌گویند که مخفف‌شده چهل چنار است.

البته لزوما تعداد شاخه‌های این نوع چنار چهل شاخه نیست. چنار عمر طولانی دارد و به همین دلیل است که در پایتخت درختان چنار کهنسالی می‌بینیم که هنوز زنده هستند. در برخی محله‌ها مردم که اهمیت این چنارها را به خوبی درک کرده‌اند، با وجود ساختمان‌سازی، شاهد‌ هستیم که در بالکن خانه و دیگر فضاها، حفره یا فضایی برای عبور تنه درخت اختصاص داده‌اند تا ساختن خانه باعث از بین رفتن درخت و بریدن آن نشود».