معماری اشکانی

محمدرضا نسب‌عبداللهی-باستان‌شناس:‌ دوره اشکانی (247 ق.م – 224 م) یکی از مهم‌ترین ادوار تاریخی است که شالوده معماری ایران بنیان نهاده شد. ایوان و طاق گهواره‌ای ازجمله ویژگی‌های شاخص دوره اشکانی است که ادامه آن را در دوره ساسانی و اسلامی نیز شاهد هستیم. هنر و معماری در جهان اسلام دارای چهار شیوه است: شیوه مصری (شرق آفریقا، مصر، سودان و کشورهای اطراف تا حجاز)، شیوه شامی (سوریه، لبنان، اردن، بخشی از ترکیه، عربستان)، شیوه مغربی (مراکش، الجزایر، جنوب اسپانیا) و شیوه ایرانی (پیرنیا، 1392، 20). اصول معماری ایرانی به طور کلی این موارد است: مردم‌واری (رعایت تناسب میان اندام‌های ساختمانی با اندام‌های انسان و توجه به نیازهای او در کارهای ساختمان‌سازی)، پرهیز از بیهودگی، نیارش (ایستایی بنا-فن ساختمان‌سازی و کیفیت نیروی مصالح‌) و خودبسندگی (همان‌).

سبک‌شناسی معماری ایرانی به این شرح است: دوران باستان: پیش از پارسی (چغازنبیل، سیلک، زاغه) – مادها (هگمتانه، نوشیجان)، پارسی (تخت‌ جمشید، آرامگاه کوروش، کاخ شوش، آرامگاه‌های نقش رستم و...)، پارتی - ساسانی (هترا، کاخ آشور، کوه‌ خواجه، قلعه یزدگرد، خورهه، طاق کسری، بیشاپور و...) و دوره اسلامی (خراسانی، رازی، آذری و اصفهانی). شیوه معماری پارتی پس از حمله اسکندر به ایران پدیدار شده و در دوره اشکانی، ساسانی، صدر اسلام و در برخی جاها حتی بعد از اسلام تا سده سوم و چهارم هجری دنبال شده است (همان، 100).

معماری اشکانی و یونانی

معماران این دوره (اشکانی) وارث سنت‌های گوناگونی مانند سنت‌های کهن آسیای مرکزی (آغاز پیشرفت در این دوره)، ویژگی معماری نواحی داخلی فلات ایران (معماری بومی ایران) و از سوی دیگر سنت‌های رایج معماری یونانی در طول حکومت سلوکیان در ایران بودند (سرافراز، 1381، 215). شیوه معماری پارتی پس از روی‌کارآمدن اشکانیان و بیرون‌راندن یونانیان از ایران پیدا می‌شود. این شیوه زمان پارت‌ها و ساسانیان دوام داشته و ریشه‌ها و اثرات عمیق آن را در معماری اسلامی و دوام بعضی خصوصیات آن را تا امروز می‌توان دید (میرلطیفی، 1384، 41). با روی‌کارآمدن پارت‌ها آرام‌آرام معماری اصیل ایرانی شروع به نشو و نما کرد. با وجودی که انتظار می‌رفت معماری ایران تحت تأثیر فرهنگ یونانی قرار بگیرد، ولی از آغاز دیده شد که این تأثیر چنان چیزی نیست که اثری بادوام داشته باشد. از همان بناهای نخستین پارتی که قوس‌ها و گنبدهای کوچک و بزرگ را در خود دارند، اختلاف با معماری یونان که سقف‌های مسطح داشت، مشهود بود؛ زیرا شرایط اقلیمی ایران به‌ویژه در قسمت‌های جنوبی و شرقی با استعمال چوب در ساختمان تناسب نداشت... در این شیوه معماری همان‌طور که ذکر شد، تأثیر فکر یونانی بسیار ناچیز و اغلب مختصر به تزیینات روبنا بوده است که چندان مهم تلقی نمی‌شود (همان، ۵۴).

مصالح در معماری اشکانی

مصالحی که در اکثر بناهای شیوه پارتی استفاده می‌شود، خشت و آجر است و در بعضی موارد از سنگ چینی با سنگ شکسته یا سنگ تراشیده استفاده می‌شود... در ساختمان‌های شیوه پارتی مربوط به زمان اشکانیان از سنگ‌های پاک‌تراش و بریده‌شده استفاده شد؛ اما در این شیوه چون ساختمان‌های متعددی را باید در مدت کمتری بسازند، ناچار از سنگ لا و خشت خام و پخته نیز استفاده شده است. با استفاده از این مصالح و مهارت معماران ایرانی در زمان اشکانیان و ساسانیان ساختمان‌های آبی عظیمی ساخته شد و کندن قنات و کهریز که ویژه ایران بود و آب‌بندها و بخشاب‌های فراوان و نیز پل‌های باشکوهی ساخته شد که بعضی از آنها امروزه نیز وجود دارند. از آثار مهم این شیوه بنای هترا (الحضر) واقع در عراق امروزی است که با خشت خام و آجر ساخته شده و در بعضی قسمت‌های قوس‌دار بنا از سنگ تراشیده نیز استفاده شده است (همان‌).

ویژگی‌های معماری شیوه پارتی

ویژگی‌های معماری اشکانی را این‌گونه می‌توان دسته‌بندی کرد: گوناگونی در طرح‌ها و بهر‌ه‌گیری از اندام‌های گوناگون، جفت‌سازی در نیایشگاه‌ها و کاخ‌های پذیرایی، درون‌گرایی با بهره‌گیری از میان‌سرا، شکوه و عظمت‌دادن به ساختمان‌ها با بلند‌ساختن آنها، بهره‌گیری از آسمانه‌های خمیده طاقی و گنبدی (طاق آهنگ، طاق، تویزه و نیم‌گنبد)، بهره‌گیری از چفدهای مازه‌دار برای طاق‌ها و گنبدها، پی‌سازی با سنگ لاشه، گوشه‌سازی چوبی، سکنج، ترمبه و فیلپوش در زیرگنبدها، ساخت‌مایه‌های بوم‌آورد، گچ‌بری با خطوط شکسته و خمیده و بهره‌گیری از کنگره‌ها در نمای ساختمان (پیرنیا، ۱۳۹۲، 132 و 133).

اقدامات مهم اشکانیان در معماری

پارتیان در زمینه معماری دو کار مهم انجام دادند: دستیابی به گنبد روی گوشواره و تکوین ایوان طاق‌دار. این دو ابداع اشکانیان در دوره‌های بعد، نقشی حیاتی بازی کردند. 

به طور کلی آنچه در معماری دوره اشکانی جالب توجه و چشمگیر است، وجود حیاط باز در میان ایوان‌های عریض اطراف آن و نیم‌ستون‌های چسبیده به دیوار است. گچ‌بری‌ها و نقاشی‌های رنگارنگ از عناصر جالب توجه در معماری اشکانی است که دارای ویژگی‌های خاص خود است. استفاده از طاق گهوارهای، مشخص‌ترین عنصر معماری زمان اشکانیان بوده است (مشتاق، 1387، 34). ایوان که از همان مرحله نخست در معماری دوره پارتی ظاهر شد، احتمالا در ارتباط با چادر خانه‌به‌دوشان بوده که از یک طرف باز می‌شده است (بوسایلی و توشراتو، 1383، 14). آغاز تاریخ ایوان بس تاریک است. این پدیده در معماری ایرانی شاخص شد و چنین می‌نماید که در این سرزمین خوب جا افتاد و مناسب و شایسته به نظر می‌رسید. در جنوب ساختمانی در نسا به نام «خانه چهارگوش» چهار ایوان بود که به حیاط مرکزی نگاه می‌کرد. این ایوان‌ها شاید از آنها که در بین‌النهرین با تاریخ مشخص و معین دیده شده است، کهن‌تر باشند. اگر چنین فرضی درست باشد، می‌توان نتیجه گرفت که ایوان از ابداعات پارتیان است. بی‌گمان بهره‌گیری از ایوان در مشرق ایران در سده‌ اول م. امری غیرعادی نبود؛ زیرا تالارهای ایوانی شکل در یک «کاخ شاهی» پهناور این دوران در کوه خواجه در جزیره‌ای در میان دریاچه‌های هامون سیستان شده است (کالج، 1388، 133). کاخ آشور که یکی از بناهای اشکانی و مربوط به سده اول میلادی است.در آن نخستین نمونه چهار ایوان را می‌بینیم که به یک حیاط چهارگوش مرکزی مشرف هستند. در نقشه، شکل چلیپایی اندکی نامنظم است؛ یعنی ضلع‌های شمالی و غربی حیاط درازتر ضلع‌های جنوبی و شرقی است. این طرح با تغییرات کوچکی، همان نقشه چهار ایوانی است که شالوده مسجدها، مدرسه‌ها و کاروان‌سراهای ایرانی را در طی تاریخ بعدی‌اش تشکیل می‌دهد. این کارهای بزرگ در زمینه توسعه شکل‌های معماری ذاتا ایرانی بود؛ ولی آرایش و نماسازی پارتیان با مایه‌های یونانی یا پس از پیروزی‌های تراژان، (ترایانوس) و دیگر امپراتوران روم، با شکل‌های رومی پیوند نزدیکی داشت (پوپ، 1390، 49). روی‌هم‌رفته آنچه در معماری اشکانیان چشمگیر و جالب توجه است، همانا وجود حیاط باز در میان و ایوان‌های عریض اطراف آن و نیم‌ستون‌های چسبیده به دیوار است، گچ‌بری‌ها و نقاشی‌های رنگین از عناصر جالب توجه معماری عصر پارت‌ها است که از ویژگی‌های خاصی برخوردار است (سرافراز، 1381، 216).

منابع:

۱-بوسایلی، ماریو و توشراتو، امبر، ۱۳۸۳، هنر پارتی و ساسانی، ترجمه یعقوب آژند، تهران: مولی

۲-پوپ، آرتور، ۱۳۹۰، معماری ایران، ترجمه غلامحسین صدری‌افشار، تهران: دات

۳-پیرنیا، محمدکریم، ۱۳۹۲، سبک‌شناسی معماری ایرانی، تصحیح و ویرایش غلامحسین معماریان، تهران: نشر معماریان

۴-سرافراز، علی‌اکبر و بهمن فیروزمندی، ۱۳۸۱، باستان‌شناسی و هنر دوران تاریخی، تهران: عفاف و مارلیک

۵-کالج، مالکوم، ۱۳۸۸، اشکانیان (پارتیان)، ترجمه مسعود رجب‌نیا، تهران: هیرمند

۶-مشتاق، خلیل، ۱۳۸۷، هنر و معماری ایران در دوره باستان و دوره اسلامی، تهران: آزاداندیشان و کارآفرینان