خطر غبار نمک بر سر تهران و قم

فرزانه احمدی: این روزها که کم‌آبی در صدر اخبار کشور جا خوش کرده است، یکی از پروژه‌های تأمین آب شرب که دولت سیزدهم بر افتتاح هر‌چه سریع‌تر آن تأکید دارد، آب‌گیری سد بالاخانلو است که درباره آن حرف‌و‌حدیث‌هایی وجود دارد. این سد از یک دهه پیش در 35‌کیلومتری جنوب غربی قزوین، در شهرستان بویین‌‌زهرا در حال سر‌بر‌آوردن از میان مصالح است و دولت برای تأمین آب آشامیدنی پنج شهر جنوبی این استان یعنی اسفرورین، بوئین‌زهرا، دانسفهان، شال و آبگرم و نیز 30 روستای پیرامون به آن دل خوش کرده است. حجم مخزن سد بالاخانلو به اندازه ۳۸میلیون‌و ۵۰۰ هزار مترمکعب آب جا دارد. دولتی‌ها می‌گویند این سد از نظر احداث و تکمیل در وضعیت مطلوبی است و در صورت تخصیص اعتبارات تا پایان سال جاری آب‌گیری می‌شود. مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای استان قزوین می‌گوید این سد را با هدف تنظیم جریان آب رودخانه حاجی‌عرب و کنترل سیلاب‌های آن برای تأمین بخشی از نیاز آب شرب و بهداشت مناطق مورد نظر ساخته‌اند. به گفته یدالله ملکی، پیش‌بینی می‌شود این سد میزان پنج میلیون مترمکعب آب را در سال ذخیره و در شرایط بهبود، آب مورد نیاز چهار‌هزار‌و 200 هکتار از اراضی کشاورزی را به میزان سه‌میلیون‌و 200 هزار مترمکعب تأمین کند. آن‌طور‌ که دولتی‌ها گفته‌اند، پیشرفت فیزیکی سد تا مهر‌ماه امسال بیش از 70 درصد بوده است. با همه این توصیف‌ها اما فعالان محیط زیست می‌گویند آب‌گیری آن تهران، قم، البرز و حتی خود استان قزوین را به دردسر می‌اندازد، اما چگونه؟

 همه چیز به دریاچه نمک قم ختم می‌شود

به گفته یک کارشناس محیط زیست، تا پیش از این، آب چند رودخانه به دریاچه نمک قم وارد می‌شد. یکی از این رودها، قُم‌رود بود که سد 15خرداد بر روی آن احداث شده است و با احداث آن، از این رود دیگر آبی به دریاچه قم وارد نمی‌شود.

آن‌طور ‌که محسن موسوی‌خوانساری می‌گوید، یکی از دیگر این رودخانه‌ها، قَره‌چای بود که از سمت ساوه به این دریاچه می‌ریخت و سد الغدیر ساوه جلوی ورود آب آن به دریاچه را گرفت. رودخانه دیگری که از شمال وارد می‌شد، جاجرود نام داشت که اکنون دو سد لتیان و ماملو روی آن ساخته شده است و بنابراین از این رود هم آبی به دریاچه نمی‌ریزد. طبق توضیحات موسوی، آب رود جاجرود برای شرب تهران و کشاورزی در دشت ورامین به کار می‌رود و بنابراین از این رود آبی وارد این تالاب و دریاچه قم نمی‌شود. در محل ریزش رودخانه جاجرود به دریاچه نمک هم تالابی به نام بند علیخان وجود داشت که اکنون خشک شده است. این فعال محیط زیست خشک‌شدن این تالاب را خطری برای تهرانی‌ها می‌داند؛ چراکه به دنبال آن، شمال دریاچه قم هم خشک می‌شود. موسوی احداث سد بر روی این رودها را عاملی برای بر‌هم‌زدن اکوسیستم‌های مناطق اطراف آن در چهار دهه گذشت دانست. مسئله‌ دیگری که در این منطقه می‌تواند برای ساکنان استان‌های اطراف دریاچه خطرساز باشد، مربوط به رود دیگری است؛ رود شور که سرشاخه آن در تاکستان و بوئین‌زهرا قرار دارد و پس از تغذیه شهر اشتهارد، از شهر پرند و فرودگاه امام خمینی می‌گذرد و وارد دریاچه قم می‌شود. موسوی از یک تالاب هم در این منطقه نام می‌برد: «در محل اتصال رودخانه شور با دریاچه نمک و در منطقه کویری قم، تالاب مُرّه قرار دارد که انواع گونه‌های گیاهی و جانوری در آن زندگی می‌کنند. این تالاب منحصر‌به‌فرد اکنون با احداث دو سد در بالادست رودخانه شور، در خطر نابودی  قرار گرفته است».

 شور حیات در دریاچه نمک با رودخانه شور

او از رودخانه شور به‌عنوان تنها رودخانه‌ای نام برد که د‌رحال‌حاضر سیلاب آن به دریاچه قم وارد می‌شود و یک خواسته را در این زمینه مطرح ‌کرد: «خواسته فعالان محیط زیست این است؛ اکنون که از رودهای دیگر، آبی به دریاچه وارد نمی‌شود، جریان حداقلی رود شور حفظ شود. فاضلاب در پرند و فرودگاه امام خمینی به این رود می‌ریزد که در صورت نبود سیلاب رود شور، فاضلاب‌ها شسته نمی‌شود و در نتیجه شرایط نامطلوبی را در منطقه ایجاد می‌کند». به گفته این کارشناس محیط زیست، در قزوین سد نُهب در تاکستان بر روی رود شور احداث شده و سد بالاخانلو نیز بر روی همین رود در‌ حال احداث است. انتقاد او به این است که با احداث این سدها این رود خشک می‌شود: «معمولا گفته می‌شود بعد از آب‌گیری سدها حقابه محیط زیست داده می‌شود؛ اما تجربه به ما ثابت کرده است که این حقابه داده نمی‌شود». صحبت‌های موسوی از ادامه حیات دریاچه قم در صورت جاری‌بودن رود شور حکایت دارد: «دریاچه نمک قم حتی با 10 درصد از حجم آب هم توان ادامه حیات دارد. نقشه‌های هوایی سه، چهار دهه گذشته نشان می‌دهد که بعد از احداث سدها بر روی رودخانه‌هایی که به این دریاچه می‌ریخته است، دریاچه از طریق رودخانه شور به حیات خود ادامه داده است».

 خطر غبار نمک بر سر تهرانی‌ها

او هشدار داد: با قطع جریان رود شور و خشکی دریاچه، به‌تدریج لایه‌های زیرین آن نیز خشک می‌شود و غبار نمکی، استان تهران، البرز، قزوین و استان‌های اطراف دریاچه را دربر می‌گیرد؛ چراکه رودخانه شور رطوبتی را برای دریاچه ایجاد می‌کرد که مانع بلندشدن غبار نمکی می‌شد. او به صحبت‌های وزیر نیرو تکیه کرد: وزیر نیرو به‌طور مکرر در دو ماه اخیر گفته‌ است طرحی را که مخالف محیط زیست باشد، اجرا نمی‌کنیم. حرف ما این است که سد بالاخانلو مخالف منافع محیط‌زیستی است و نباید آب‌گیری شود. وی گفت: جایگزین این سد برای شرب می‌تواند همان روش‌های فعلی و چاه‌ها باشد؛ چراکه سد بالاخانلو آسیب بیشتری برای محیط زیست به دنبال دارد.