قانون هوای پاک از بودجه ملی سهمی ندارد

بهزاد اشجعی‌*: با شروع فصل پاییز و آغاز سرمای هوا، باز هم باید منتظر آلودگی هوا باشیم. البته امسال آلودگی هوا زودتر از سال‌های گذشته میهمان شهرهای کشور بود، به‌طوری‌که تا هفت ماه اول سال 95 روز آلوده در شهر تهران رقم خورده است که از این تعداد 47 روز سهم آلاینده ازن و 58 روز هم سهم ذرات معلق بوده (برخی روزها هر دو آلاینده بیش از حد مجاز بوده‌اند). این رکورد بی‌سابقه است و می‌توان گفت تهران و بیشتر شهرهای ایران امسال بدترین سال از منظر کیفیت هوا را داشته‌اند. البته ذرات معلقی که تا اینجای سال با آن درگیر بوده‌ایم، از جنس ذرات طبیعی مانند گرد و خاک بود، اما از آن طرف آلاینده ازن که آلاینده ثانویه ناشی از فعالیت‌های انسانی است هم رکورد بی‌سابقه‌ای بر جای گذاشت که نشان می‌دهد عامل این کیفیت پایین هوای امسال فقط شرایط جوی نیست و در میزان انتشار آلاینده‌ها هم وضع بدتر از سال‌های گذشته است. حال با این اوصاف این سؤال پیش می‌آید که در ادامه سال وضعیت چگونه خواهد بود؟

میزان انتشار آلاینده‌ها و شرایط جوی دو شاخص تعیین‌کننده کیفیت هوا هستند. با مقایسه شرایط امسال با سال گذشته پیش‌بینی می‌ شود که درخصوص عامل اول بهبود خاصی اتفاق نیفتاده است. در طول سال گذشته کار خاصی برای کاهش آلودگی هوا انجام نداده‌ایم، طبیعتا هم نباید انتظار کاهش انتشار آلاینده‌ها را نسبت به سال گذشته داشته باشیم، حتی تا اینجای سال با بررسی آلاینده ازن مشاهده کردیم که با افزایش انتشار آلاینده‌ها نسبت به سال گذشته نیز مواجهیم، چراکه تعداد خودروها سال به سال افزایش می‌یابند و هر سال نیز میانگین سنی ناوگان افزایش پیدا می‌کند که منجر به افزایش آلایندگی‌شان می‌شود؛ بنابراین تنها راه برای بهبود کیفیت هوا نسبت به سال گذشته عامل دوم یعنی شرایط جوی است که هرچقدر ناپایداری‌های جوی بیشتر شود، کیفیت هوا بهتر خواهد بود، در غیر این صورت بحران آلودگی هوا تشدید خواهد شد. در این خصوص شاید بتوان مقداری به شرایط خوش‌بین بود چراکه در شش ماه اول سال غلظت ذرات معلق که از جنس طبیعی هستند افزایش پیدا کرده که عامل آن ناپایداری جوی و وزش بادهای پرسرعت است. این عامل هرچقدر که به افزایش آلایندگی ذرات معلق طبیعی در ابتدای سال کمک می‌کند، همان‌قدر نیز به کاهش غلظت آلاینده‌های ذرات معلق ساخته انسان‌ در پاییز و زمستان مساعدت خواهد کرد؛ یعنی اثرات جوی در شش‌ماهه اول و شش‌ماهه دوم روی آلاینده ذرات معلق معکوس هم هست. حال با توجه به اینکه در ابتدای سال میانگین وزش باد در کشور زیاد بوده، اگر همین منوال تا پایان سال نیز ادامه پیدا کند، طبیعتا به بهبود کیفیت هوا کمک خواهد کرد. البته فقط میزان وزش باد مهم نیست و پارامترهای دیگری مانند زمان وزش و جهت باد غالب و سایر پارامترهای جوی نیز اثرگذارند.

با بررسی‌های صورت‌گرفته حدود ۸۰ تا ۹۰ درصد احکام قانون هوای پاک یا اصلا اجرا نشده یا به صورت ناقص اجرا شده‌اند: چند عامل در اجرانشدن این احکام نقش دارند که مهم‌ترین آنها عبارت‌اند از: کمبود یا عدم تخصیص منابع مالی، در اولویت‌نبودن مسئله آلودگی هوا برای مجریان، اختلافات بین‌دستگاهی، تفاسیر شخصی و سلیقه‌ای برخی از مجریان از مفاد قانون، عدم اختصاص امکانات و اختیارات متناسب برای ناظر قانون.

با توجه به اینکه عوامل آلودگی هوا مشخص هستند اولین راه برای مبارزه با آن شناخت منبع آلاینده و سهم انتشار آلاینده‌هاست که می‌تواند شهر به شهر متفاوت باشد و نیاز به مطالعه جداگانه دارد. این مطالعات در تهران سه بار انجام گرفته و منابع و سهمشان در آلودگی هوا شناسایی شده‌اند. براساس آخرین به‌روزرسانی سیاهه انتشار آلودگی هوای شهر تهران، بیشترین میزان انتشار ذرات معلق به عنوان آلاینده معیار آلودگی هوا در زمستان خودروهای دیزلی هستند که در مجموع ۳۴ درصد سهم دارند. بعد از آنها صنایع هستند با سهم ۱۷ درصدی، سپس خودروهای سواری ۱۴ درصد، نیروگاه‌ها ۱۳ درصد، موتورسیکلت‌ها ۱۰ درصد و همچنین سایر منابع. خوشبختانه برخلاف عملکردمان در اجرای راهکارهای کاهش آلودگی هوا، در بخش شناخت مسئله آلودگی هوا عملکرد خوبی داشته‌ایم.

همه می‌دانیم که آلودگی هوا چیزی نیست که با اقدامات دو، سه ماهه حل شود و برای درمان این معضل نیاز به سال‌ها تلاش و اجرای منظم و پیوسته راهکارهای تعیین‌شده داریم. راهکارها مشخص‌اند، فقط باید اراده مسئولان برای اجرای آنها وجود داشته باشد. امیدواریم آلودگی هوا جزء اولویت‌های بالای دولت قرار گیرد و منابع لازم هم برای اجرای قوانین و مصوبات تخصیص داده شود. همچنین از همه مهم‌تر، دولت اختیارات و امکانات سازمان حفاظت محیط زیست را به عنوان ناظر اجرای قانون هوای پاک افزایش دهد. طبیعتا اجرای این قانون یک سازمان محیط زیست قوی و قدر نیاز دارد و در غیر این صورت همبستگی در اجرای قانون وجود نخواهد داشت.

اولین قدم دولت برای نشان‌دادن میزان اهمیت هوای پاک در برنامه‌های خود نیز باید در لایحه بودجه سال 1402 تبلور پیدا کند. متأسفانه از سال 1396 که قانون هوای پاک تصویب شد هیچ بودجه‌ای برای اجرای آن در نظر گرفته نشد. در سال 1401 برای اولین بار ردیف بودجه‌ای برای اجرای قانون هوای پاک ایجاد شد اما رقم آن که برابر 288 میلیارد تومان است، اصلا پاسخ‌گوی الزامات اجرای این قانون نیست؛ بنابراین دولت باید در زمان تقریر لایحه بودجه سال 1402 فصل جداگانه‌ای برای کاهش آلودگی هوا ایجاد کند و از تمامی منابع در اختیار اعم از درآمدهای مرتبط یا سایر منابع عمومی دولت به میزان درخور و تأثیرگذار برای این فصل در نظر بگیرد. در غیر این صورت طبیعتا بدون تأمین منابع مالی سال آینده نیز نباید انتظاری مبنی بر بهبود کیفیت هوا داشته باشیم.

*کارشناس آلودگی هوا و دبیر سابق کمیته فنی صدور مجوزهای خودرویی سازمان حفاظت محیط زیست