چگونه بحران همه‌گیری کرونا در دولت سیزدهم مدیریت شد؟
دولت سیزدهم در حالی مسئولیت اجرائی کشور را در دست گرفت که موج پنجم کرونا خیز برداشته بود و گونه دلتای بیماری کرونا که بسیار سریع منتشر می‌شد و قابلیت سرایت بالایی داشت، گونه غالب شده بود.
حسین غیاثی
دولت سیزدهم در حالی مسئولیت اجرائی کشور را در دست گرفت که موج پنجم کرونا خیز برداشته بود و گونه دلتای بیماری کرونا که بسیار سریع منتشر می‌شد و قابلیت سرایت بالایی داشت، گونه غالب شده بود. با وجود اینکه پروتکل‌های فاصله‌گذاری اجتماعی در کشور نیم‌بند به اجرا در‌می‌آمد، جمعیت زیادی از بیماران در مرداد ۱۴۰۰ با بیماری کرونا دست‌به‌گریبان بودند. داروهایی مانند رمدیسیور و فاویپراویر در داروخانه‌های کشور کمیاب شده بود و تقاضا برای کپسول اکسیژن بیش از اندازه بود. این وضعیت بحرانی به‌گونه‌ای بود که رئیس‌جمهور ابراهیم رئیسی در روزهایی که قاعده بر آن است که در آنها مهم‌ترین دستور کار دولت گرفتن رأی اعتماد وزیرها از مجلس شورا باشد، به سطح شهر تهران و خیابان کریم‌خان رفت و در محل داروخانه سیزده‌آبان حاضر شد و از نزدیک شرایط توزیع داروی کرونا در بین متقاضیان دارو را زیر تظر گرفت.
از اواسط دوران همه‌گیری کرونا گمانه‌زنی‌هایی درباره چگونگی پایان این همه‌گیری در رسانه‌های عمومی منتشر می‌شد. بیشتر کارشناسان بر این عقیده بودند که فاصله‌گذاری اجتماعی کمک زیادی به پایان همه‌گیری نخواهد کرد و ایمنی‌بخشی دسته‌جمعی به وسیله انجام واکسیناسیون بهترین راه برای از کار انداختن این دستگاه انسان‌کش است.
واکسیناسیون کرونا
در کشورما واکسیناسیون از اواخر زمستان ۱۳۹۹ با مایه‌کوبی کادر درمان شروع شده بود؛ ولی روند این کار بسیار کند بود و در‌حالی‌که کشورهای پیشرفته در حال تمام‌کردن تزریق دز اول واکسن در بین جمعیت خود بودند، واکسیناسیون شهروندان سالمند ایرانی به صورت عمومی با روندی بسیار کند آغاز شده بود. در اواسط تابستان که دولت سیزدهم مسئولیت وزارت بهداشت را تحویل گرفت، در کشورهای پیشرفته موعد تزریق دز یادآور واکسن فرا رسیده بود. در این مدت ایران زمستان و سه ماه شروع سال میلادی را از دست داده بود و نتوانسته بود همپا با دیگر کشورها واکسن بخرد. از زمان انتشار خبر تولید واکسن بیماری کرونا توسط شرکت‌های داروسازی، بحث‌های پر‌دامنه‌ای در مورد تأثیر این واکسن‌ها و عوارض جانبی آنها در دنیا و بالطبع در کشور خودمان به راه افتاد. اظهار‌نظر‌ها درباره واکسن بیش از هر چیز به نحوه ساخت و تولید آنها بر‌می‌گشت. دیدگاه رسمی مقامات بهداشتی، حکومتی و دولتی کشورمان به‌گونه‌ای بود که کفه را به نفع واکسن‌های تولید‌شده با منشأ ویروس کشته‌شده و ضعیف‌شده سنگین می‌کرد.
افکار عمومی کشورمان اما واکسن‌های تولید‌شده به این روش را ایمنی‌بخش نمی‌دانستند و به واکسن با منشأ ویروس کشته‌شده چندان اعتماد نداشتند؛ جریانی حداقلی هم در افکار عمومی وجود داشت که به‌طور کلی هرگونه استفاده از واکسن را به‌ویژه به صورت اجباری بر‌نمی‌تابید.
در دولت دوازدهم انرژی بیش از اندازه‌ای صرف رونمایی واکسن‌های تولید داخل شد و در مدت زمانی کوتاه از تعداد زیادی واکسن با برندهای متفاوت رونمایی شد. در این میان واکسن برکت ساخت کارخانه داروسازی برکت زیر نظر ستاد اجرائی فرمان امام خبرساز بود.
اما افکار عمومی کماکان به نفع واکسن‌های تولید خارج از کشور و با منشأ ژنتیکی بود. از میان این واکسن‌ها، نام واکسن شرکت فایزر بیش از باقی واکسن‌ها بر سر زبان بود. سازندگان این واکسن ساختار ژنتیکی ویروس کرونا را بازسازی کرده بودند که همین موضوع نگرانی‌هایی را به همراه داشت. در تمام مدتی که واکسیناسیون عمومی در کشورهای توسعه‌یافته به‌ویژه کشورهای غرب اروپا و آمریکای شمالی در جریان بود، این شایعه در کشور وجود داشت که محموله‌ای از واکسن فایزر وارد کشور شده و مقامات رسمی و خانواده‌های آنان از واکسن‌های ساخته‌شده بر پایه ویروس کشته‌شده و ضعیف‌شده استفاده نکرده‌اند.
از بین واکسن‌های موجود در کشورهای توسعه‌یافته، واکسن آسترازنکا که توسط محققی انگلیسی ساخته شده بود، مورد توجه قرار گرفت. از آنجایی که رهبری واردات هر نوع واکسن تولید‌شده در انگلیس و ایالات متحده را ممنوع اعلام کرده بودند، واکسن‌های آسترازنکایی که در دیگر کشورهای اروپایی یا آسیایی تولید شده بودند، تابستان سال گذشته وارد کشور شد. بخشی از این واکسن‌ها در هر دو دز اهدایی کشورهایی مانند ژاپن بود.
هم‌پیمانی با چین و خرید گسترده واکسن
بالاخره از شهریور واکسن سینوفارم از سازنده چینی خریداری و محموله‌های آن یکی پس از دیگری وارد کشور شد. در این زمان وزارت بهداشت با همکاری نیروهای مسلح به‌ویژه بسیج و سپاه پاسداران، طرح سردار سلیمانی را به اجرا گذاشت و در پی اجرای این طرح صدها پایگاه ثابت و موقت تزریق واکسن در کشور راه‌اندازی شد و شروع به کار کرد. روزنامه کیهان با چاپ گزارشی با عنوان «خدمت بزرگ دولت رئیسی به سلامت مردم»، به اقدامات انجام‌گرفته توسط دولت در یک سال گذشته در زمینه مقابله با همه‌گیری کرونا می‌پردازد. در بخشی از این گزارش در مورد آمار واردات واکسن به کشورمان آمده است: در زمانی حدود هفت ماه و نیم که دولت دوازدهم متولی خرید و واردات واکسن بود، واکسن محقق‌شده توسط این دولت، ۲۰میلیون‌و۵۰۲هزار‌و ۴۰۰ دز واکسن بوده است. این در حالی است که با روی کار آمدن دولت سیزدهم، فقط حجم سینوفارم خریداری‌شده و وارد‌شده به کشور در دولت سیزدهم تا اواخر شهریور 1400 حدود ۲۱میلیون‌و ۶۰۰ هزار دز بوده است که ۴.۴ میلیون دز نیمه دوم مرداد و ۱۲.۲ میلیون دز در شهریور توسط هلال‌احمر و پنج میلیون دیگر از امارات در شهریور وارد کشور شدند. بنابراین واکسن محقق‌شده توسط دولت سیزدهم در مدت زمان حدود یک ماه و نیم (نیمه مرداد تا پایان شهریور)، ۲۱میلیون‌و ۶۰۰ هزار دز واکسن بود.
راه‌اندازی سامانه اینترنتی نوبت‌گیری داوطلبان واکسنزدن هم یکی از اقدامات دولت سیزدهم بود. افراد متقاضی واکسن با مراجعه به این سامانه از روز، زمان و پایگاه واکسیناسیون خود مطلع می‌شدند و با مراجعه به این مراکز واکسن خود را تزریق می‌کردند. این سامانه همچنین شناسنامه دیجیتال واکسیناسیون هر فرد را ارائه می‌داد. به این تربیت در پاییز سال ۱۴۰۰ نزدیک به ۸۰ درصد جمعیت کشور دز اول واکسن خود را تزریق کردند.
در مدت واکسیناسیون عمومی نیز کماکان حرف و حدیث درباره تأثیر واکسن‌ها و عوارض جانبی آنها وجود داشت. مرگ ناگهانی بر اثر لخته‌شدن خون بعد از تزریق واکسن آسترازنکا از‌جمله این عوارض گزارش شد که واکنش زیادی به همراه داشت. بااین‌حال، کماکان واکسن سینوفارم گسترده‌ترین برندی بود که برای ایجاد ایمنی‌بخشی در برابر بیماری کرونا از آن استفاده شد.
با گذشت زمان و فرا رسیدن زمان دز دوم واکسن‌ها و عبور از فصل سرد سال، کم‌کم نتایج واکسنزدن در کشور پدیدار شد. البته داوطلبان واکسنزدن از دز دوم مانند تزریق دز اول استقبال نکردند و تعداد کمتری واکسن در مقایسه با دز اول تزریق شد؛ ولی ورود به پیک ششم به‌هیچ‌وجه قابل مقایسه با پیک‌های قبلی نبود. آمار مرگ‌و‌میر که در اواسط تابستان به رقم نگران‌کننده بیش از ۷۰۰ نفر در روز رسیده بود، کاهش درخور توجهی پیدا کرد. این در حالی است که مقامات رسمی وزارت بهداشت که درگیر مبارزه با همه‌گیری بودند، در همان اواسط تابستان که مرگ‌و‌میر رکورد می‌شکست، نسبت به رویدادن فاجعه و بالا‌رفتن مرگ‌ها در فصل سرد سال هشدار جدی داده بودند.
واکسن چاره کار بود
خوشبختانه واکسیناسیون کار خود را کرده بود. با وجودی که افکار عمومی به واکسن‌های با منشأ ویروس کشته‌شده و ضعیف‌شده که در کارخانه‌های واکسن‌سازی کشور چین تولید شده بود، اعتماد نداشتند و ایمنی‌بخشی آنها را نا کافی می‌دانستند، اما در عمل همه‌گیری بیماری به شکل درخور توجهی کنترل شد و در ابتدای فصل بهار زندگی روزمره و عادی مردم به حالت قبل از شروع همه‌گیری برگشت. یحیی ابراهیمی، نماینده مردم سلسله و دلفان در مجلس شورای اسلامی، در مصاحبه‌ای با همشهری‌آنلاین می‌گوید: قطع زنجیره انتقال ویروس کرونا در دولت سیزدهم نتیجه ورود قاطعانه وزارت بهداشت، دولت آقای رئیسی و شخص رئیس‌جمهور به موضوع مبارزه با بیماری کروناست. یکی از دیگر دستاوردهای ما تسریع روند ورود واکسن‌های خارجی به کشور در کنار به جریان انداختن تولید داخلی است. در دولت سیزدهم هیچ نوع کمبود واکسن را در حوزه مبارزه با بیماری کرونا شاهد نبودیم و این امر قابل تقدیر است.
البته در همان زمان هم کارشناسان از مردم می‌خواستند تا کماکان شیوه‌نامه‌های فاصله‌گذاری اجتماعی را رعایت کنند و در مکان‌های عمومی و سربسته از ماسک بهره ببرند. خوشبختانه در اواخر فصل بهار رکورد مبتلایان و مرگ‌و‌میر‌ها کاهش درخور توجهی داشت و حتی در برخی روزها مرگ ناشی از بیماری کرونا ثبت نشد و بسیاری از مراکز درمانی بخش‌های کرونایی خود را تعطیل کردند. محمد طلا‌مظلومی، عضو کمیسیون انرژی مجلس شورای اسلامی، با بیان اینکه مبارزه با کرونا در اولویت برنامه‌های وزارت بهداشت قرار گرفته است، افزود: کارنامه وزارت بهداشت در مبارزه با کرونا بسیار ممتاز است؛ زیرا از همه ابزار‌ها در مبارزه با کرونا استفاده شد. در دولت آقای رئیسی جهش فوق‌العاده‌ای در تأمین واکسن عملیاتی شد که این امر نشان‌دهنده برنامه‌ریزی اصولی و قانون‌محور است.
ولی گونه امیکرون سرسخت‌تر و سرکش‌تر از این حرف‌ها بود و بعد از تعطیلات نوروزی باز هم موج جدیدی از بیماری خیز برداشت. در این وضعیت، با وجود اینکه ترس عمومی از همه‌گیری و مرگ‌و‌میر کاهش درخور توجهی یافته بود، داوطلب تزریق دز یادآور واکسن به‌شدت کاهش یافت و سیاست دولت و وزارت بهداشت که کاهش واردات واکسن خارجی بود، با چالش مواجه شد؛ چرا‌که افکار عمومی از واکسیناسیون با واکسن‌های ساخت داخل چندان استقبال نکرد و واکسن‌های کارخانجات ایرانی در انبارهای وزارت بهداشت انباشته شد. پدرام پاک‌آیین، سخنگوی وزارت بهداشت، در همین زمینه می‌گوید: در سال ۱۴۰۱ برنامه‌ای برای خرید واکسن خارجی کرونا نداریم و بار اصلی تأمین واکسن کشور را از این پس واکسن‌های داخلی به دوش خواهند داشت.
با نزدیک‌شدن تاریخ انقضای واکسن‌ها، بر مشکل دو‌چندان افزوده شد؛ چرا‌که قبل از این تنها مردم رغبتی به واکسیناسیون با برند داخلی نداشتند، اما حالا مسئولان وزارتخانه توصیه می‌کردند تاریخ انقضای واکسن‌ها مشکلی ندارد و کماکان اثر‌بخش هستند. این چالش باعث شد اعتماد عمومی و آرامشی که در پی انجام گسترده واکسیناسیون و کاهش آمار مرگ‌و‌میر به وجود آمده بود، خدشه‌دار شود.
البته نباید فراموش کرد که دولت سیزدهم و مسئولان بهداشت و ستاد پیگیری مبارزه با همه‌گیری کرونا در مورد قطع واردات واکسن خارجی و ادامه کار واکسیناسیون دزهای یادآور با برندهای داخلی، با افکار عمومی و رسانه‌ها در ارتباط نبودند و توضیحات زیادی در این زمینه ارائه نشد. برای مثال واکسن اسپایکوژن که توسط بخش خصوصی و با همکاری داروسازی در استرالیا تولید شده بود، در پایگاه‌های واکسیناسیون وجود داشت، اما مردم با آن آشنایی زیادی نداشتند. این در حالی است که مطالعات انجام‌گرفته بر روی واکسن اسپایکوژن نشان می‌دهد این واکسن در صورتی که به‌عنوان یادآور بعد از دز دوم سینوفارم تزریق شود، ایمنی‌بخشی بالایی دارد. شایعه‌ها و حرف‌های درگوشی در مورد همانندی واکسن برکت و سینوفارم نیز که در شبکه‌های اجتماعی و فضای مجازی وجود داشت، با واکنش سرد و بی‌تفاوت مقامات بهداشتی مواجه می‌شد و افکار عمومی در این زمینه توضیحاتی را از سوی مقامات بهداشتی دولت سیزدهم مشاهده نمی‌کرد.
به‌هرحال، آنچه اکنون هست شرایطی است کج‌دارومریز. خوشبختانه این ویروس سرکش تا حدی کنترل شده است، اما به راحتی این قابلیت را دارد تا به اولویتی خطرناک و بحرانی تبدیل شود. آنچه دیده می‌شود، این است دولت سیزدهم تصمیم گرفته با کاستن از حضور مقامات مرتبط با همه‌گیری بیماری کرونا در رسانه‌های جمعی، این موضوع را از اولویت مردم و افکار عمومی خارج کند و به این وسیله ترس عمومی و اضطراب ناشی از همه‌گیری را بکاهد و مدیریت کند. البته اجرای نصفه‌ونیمه دستور‌العمل‌های بهداشتی و فاصله‌گذاری اجتماعی در تجمعات انسانی و رویدادهایی مانند رقابت‌های ورزشی، مذهبی، همایش‌ها و... باعث می‌شود تا بر دامنه بیماری افزوده شود. به نظر می‌رسد مقامات دولت سیزدهم بهتر است در آستانه آغاز سال تحصیلی و شروع فصل سرد سال، جا‌ماندگان از واکسیناسیون عمومی را به انجام این کار فراخوانند و این امر را ترویج دهند و منتظر اقدام فردی شهروندان نباشند.
