اهمیت تأمل درباره آینده

برنامه اسکان بشر سازمان ملل متحد معروف به هابیتات هر دو سال یک بار گزارشی را از وضع شهرهای جهان منتشر می‌کند. در جدیدترین گزارش شهرهای جهان که چهارشنبه هشتم تیر 1401 در شهر کاتوویتز در کشور لهستان رونمایی شد، تلاش شده تا درخصوص آینده شهرها بر پایه گرایش‌ها، چالش‌ها و فرصت‌های موجود تأمل شود. گزارش همچنین به درس‌های ارزشمندی که شهرها از همه‌گیری کووید19 گرفتند نیز اشاره دارد. این گزارش راهکارهایی را پیشنهاد می‌دهد تا بر‌ اساس آنها شهرها برای مواجهه با تعداد فراوانی از شوک‌ها تدارک بهتری دیده و خود را برای گذر به آینده شهری پایدار آماده کنند. شهرها باید از نوعی آمادگی مبتنی بر آگاهی برخوردار باشند تا از فرصت پیش‌بینی دگرگونی‌ها بهره‌مند شده و بتوانند جریان امور و اقدامات را اصلاح کنند و همچنین وقوف بیشتری بر سناریوها یا امکانات مختلفی که آینده عرضه می‌کند، مانند نوآوری‌های فناورانه، داشته باشند. در گزارش آمده است که افزایش حوادث آب‌و‌هوایی شدید و بلایای طبیعی مانند سیل، موج‌های گرمایی و زمین‌لغزه‌ها بر مناطق شهری تأثیر سخت‌تری خواهد گذاشت و انطباق با دگرگونی‌های اقلیمی را برای آنها به امری با بیشترین اهمیت بدل می‌کند.

این گزارش که هم‌زمان با برگزاری یازدهمین نشست مجمع جهانی شهر در لهستان بود، می‌گوید مناطق شهری مسئول 70 درصد از انتشار گازهای گلخانه‌ای هستند؛ به عبارت دیگر شهرها باید به‌عنوان رهبران اقدام اقلیمی برای رسیدن به هدف کاهش 1.5 درجه از گرمایش جهانی طبق توافق‌نامه پاریس عمل کنند. با وجود هشدارهایی که درباره خطرات در مقابل شهرها می‌دهد، از افزایش ناگهانی تورم و هزینه زندگی، اختلالات در زنجیره تأمین، پیامدهای منفی دگرگونی اقلیمی و درگیری‌های مسلحانه جدید، گزارش نگاه خوش‌بینانه‌ای به آینده دارد؛ آینده‌ای که در آن شهرها به سمت عدالت، سرسبزی و ابتنا بر دانش حرکت کرده‌اند. معاون دبیرکل سازمان ملل متحد و مدیر اجرائی برنامه اسکان بشر سازمان (یو.‌ان.‌هابیتات) خانم میمونه مهد شریف که مسئول تهیه گزارش مذکور است، در مقدمه گزارش می‌نویسد: «با سیاست‌های درست و تعهد صحیح دولت‌ها، کودکان ما می‌توانند آینده شهری بهتری داشته باشند. باید بپذیریم که مسیر طی‌شده تا سال 2020 به شیوه‌های گوناگون مدل ناپایداری از توسعه شهری بود و بهترین تجربه‌های آموخته را در واکنش‌ها به کووید‌19 و بحران‌های اقلیمی به کار ببندیم». گزارش تعهد بیشتری را از دولت‌های ملی، منطقه‌ای و محلی می‌طلبد و به کار بستن فناوری‌های نوآورانه و مفاهیم زیست شهری جدید مانند «شهر 15‌دقیقه‌ای» را که در پاریس، ملبورن و دیگر شهرها به کار بسته شده، تشویق می‌کند، بر پایه این ایده ساکنان شهرها می‌توانند بیشتر نیازهای روزانه‌های خود را در سفری 15‌دقیقه‌ای تأمین کنند.

گزارش تأکید می‌کند خروج گسترده مردم از شهرهای بزرگ در مراحل آغازین همه‌گیری به سمت ایمنی متصور در مناطق روستایی یا شهرهای کوچک‌تر، در عمل واکنشی کوتاه‌مدت بود؛ واکنشی که مسیر شهری‌شدن جهانی را تغییر نخواهد داد. جهان به شهری‌شدن خویش در سه دهه آینده ادامه خواهد داد و نسبت جمعیت شهری جهان از 56 درصد در سال 2021 به 68 درصد در سال 2050 خواهد رسید. این یعنی 2.2 میلیارد نفر دیگر به ساکنان شهرها افزوده خواهد شد که عمدتا در قاره‌های آفریقا و آسیا خواهند بود.

گزارش تأکید می‌کند طبیعت مخرب کرونا به‌روشنی این نکته را یادآوری کرد که مناطق شهری باید خود را برای آینده‌ای متغیر و پیش‌بینی‌ناپذیر آماده کنند. شهرها در سراسر جهان در کل در برابر اندازه اثرات اقتصادی و اجتماعی همه‌گیری مذکور آمادگی نداشتند. همه‌گیری کرونا نشان داد شهرها چه نقاط ضعف مزمنی در ساختارهای اجتماعی خود دارند؛ چرا‌که اثرات کووید به شکل بی‌تناسبی بر گروه‌های آسیب‌پذیر و حاشیه‌ای بیشتر بود. درس همه‌گیری کرونا برای شهرها این بود که آنها باید برای آمادگی بیشتر سرمایه‌گذاری کنند؛ امری که نیازمند توسعه تاب‌آوری اقتصادی، اجتماعی، محیط‌زیستی و نهادی برای پاسخ به شمار گسترده‌ای از شوک‌ها از‌جمله داشتن برنامه‌های احتمالی برای گروه‌های آسیب‌پذیر است. شهرها برای داشتن آینده‌ای پایدار باید در کانون توجهات خود به مسئله ساختارهای نهادی و حکمرانی مناسب بپردازند، به فقرزدایی و رفع نابرابری اولویت دهند و اقتصاد شهری مولد و جامعی را ترویج کنند که برای همه فرصت فراهم کند. آنها باید به دنبال آن دسته از سیاست‌ها و اقدامات محیط‌زیستی باشند که بتواند اثرات تغییرات اقلیمی را کاهش و شهرها را با آنها انطباق دهد. مسائل مهم دیگر در این زمینه ترویج انرژی پاک و حفاظت از زیست‌بوم‌ها، ادغام بهداشت و سلامتی همگانی در توسعه شهری هستند. به نظر گزارش این امور با برنامه‌ریزی و حکمرانی شهری پاسخ‌گو تسهیل می‌شود که در آنها امور مالی، نوآوری و فناوری نقش‌های مهم دارند. شهرها در دنیا آینده یکسانی را انتظار نمی‌کشند؛ در‌حالی‌که واکنش در برابر آسیب‌پذیری ناشی از تغییرات اقلیمی و سطوح در حال افزایش نابرابری یک نگرانی جهانی است، دیگر مسائل حسب مناطق جهان تفاوت می‌یابند. در کشورهای توسعه‌یافته اولویت‌های مهم آینده شهری اموری مانند مدیریت تنوع فرهنگی، ارتقا و نوسازی زیرساخت‌های فرسوده، توجه به شهرهای رو به افول و زوال و تأمین نیازهای یک جمعیت به‌سرعت در حال سالمندی هستند. در کشورهای در‌حال‌توسعه، اولویت‌های شهری آینده را سطوح در حال افزایش فقر، تأمین زیرساخت‌های مناسب، مسکن قابل استطاعت و قابل قبول و سرمایه‌گذاری در شهرهای دومین یا شهرهای پشتیبان شهرهای نخست تشکیل می‌دهند.

مسئله مهم برای همه شهرهای دنیا بازاندیشی درباره حکمرانی شهری در آینده شهرهاست. در هر چالش شهری که شهرها در آینده با آن مواجه شوند، از فقر گرفته تا بهداشت، مسکن یا محیط زیست، حکمرانی شهری همیشه نقش مساعد بی‌بدیلی در تضمین این مسئله دارد که ظرفیت‌ها و منابع نهادها و مردم با مسئولیت‌ها و خواسته‌های‌شان منطبق باشد. توسعه شهری پایدار بدون حکمرانی شهری چند‌سطحی شامل حکومت‌های محلی، جامعه مدنی و دولت‌های ملی ممکن نیست. یک یافته مهم گزارش اهمیت و ضرورت عدالت فضایی در واکنش به شوک‌های آینده است. عدالت فضایی شهری باید ساکنان آسیب‌پذیر شهر را در تصمیم‌گیری‌ها سهیم کند. شهرها با توزیع برابر و دسترس‌پذیری بیشتر خدمات پایه‌ای بهتر توانستند از مردم آسیب‌پذیر و در معرض خطر در برابر همه‌گیری کرونا محافظت کنند. شهرهایی که از اختیارات بیشتر در تصمیم‌گیری محلی برخوردار بودند، بهتر توانستند در برابر بحران‌های پزشکی و سلامتی واکنش نشان دهند. آنها از دانش و تجربه محلی بهره گرفتند و از رویکردهای مختلف و انواع توزیع خدمات استفاده کردند.

گزارش طیف وسیعی از موضوعات جالب و تأمل‌برانگیز را برای آینده شهرها طرح می‌کند که ذکر همه آنها در این یادداشت کوتاه میسر نیست. خوانش این گزارش برای همه سیاست‌گذاران، برنامه‌ریزان، مدیران و فعالان عرصه شهری لازم است.