زنان ترکمنستان و تحولات افغانستان

ترکمنستان کشوری آرام است که با تحولات افغانستان تحت تأثیر قرار گرفته و تغییر رفتار دولت کنونی در مورد سخت‌گیری استفاده بانوان از حجاب که احتمالا هشدارها و علائمی از طالبان دریافت کرده باشد، نشان می‌دهد این کشور آرام با ظهور طالبان در مرزهای جنوبی خود، این بسته‌ترین سیستم سیاسی جهان، با بحران مواجه شده است. این کشور 804 کیلومتر مرز مشترک با افغانستان دارد که تنها یک نقطه گذر مرزی بین دو کشور از روی رود آمودریا (جیحون) به نام بندر آقینه دارد. ترکمنستان هزارو 148 کیلومتر مرز مشترک با ایران دارد. مردم ترکمن اصولا در دوره بعد از استقلال به سبب بافت سنتی خودشان که ساختاری طایفه‌ای است، پایبندی‌هایی به سنت‌های اسلامی دارند و پوشش زنان ترکمن که پیراهی بلند و شالی که به‌عنوان حجابی کامل مورد استفاده قرار می‌گیرد، مغایرتی با شئونات یک زن مسلمان ندارد. مردان نیز به‌ویژه در مناطق روستایی از پوشش سنتی نیز بهره می‌گیرند. من دو سفر به ترکمنستان داشتم. سفر نخست در نوروز سال 1992 بود که در آن علاوه بر عشق‌آباد (اشک‌آباد) پایتخت، دیداری هم از مرو، تجن، سرخس، گوگ‌تپه و بایرامعلی داشتم. در بایرامعلی از مقبره سلطان‌سنجر سلجوقی دیدار کردم که بنای آن به‌شدت نیازمند مرمت بود (بعدها ترک‌ها به مرمت و محوطه‌سازی آن اقدام کردند). پیرمرد مسئول مقبره اجازه ورود با کفش به محوطه خاکی آرامگاه را نداد و گفت که اینجا آرامگاه پادشاه سلجوقی است و باید کفش از پا برگیرید و با احترام وارد شوید.

در این مقطع که زوال شوروی و برپایی جمهوری مستقل بود، مردم به دنبال احیای ارزش‌های ملی و اسلامی بودند. آسیب‌پذیری این جمهوری تازه‌استقلال‌یافته، دولت را بر آن داشت که بنا بر مصلحت رئیس‌جمهور صفرمراد نیازاف اعلام بی‌طرفی کند (1995) تا در ترتیبات امنیتی منطقه‌ای روسیه (برادر بزرگ دوره شوروی) و تهدیدات اسلام‌گرایان افراطی در تاجیکستان و افغانستان همسایه جنوبی قرار نگیرد. این دوره بازیابی هویت ملی بود. رئیس‌جمهور بنا بر تصمیم طوایف مختلف ترکمن در شورای ریش‌سفیدان به «ترکمن‌باشی» (سرکرده ترکمن‌ها) ملقب شد که بعد نام بندر کراسنو ودسک (ترجمه نام ترکی «قزلجه‌ سو» به روسی) به بندر «ترکمن‌باشی» تغییر نام دهد. در این دوره بود که کتاب منتسب به رئیس‌جمهور به نام «روح‌نامه» منتشر و حتی به زبان فارسی ترجمه شد. این کتاب با موشک روسی به فضا فرستاده شد. مرگ نخستین رئیس‌جمهور ترکمنستان در سال 2006 آغاز تحولات جدید و روی‌کارآمدن «قربانقلی بردی محمداف» بود. او در 11 فوریه سال 2007 در انتخابات ریاست‌جمهوری با حدود 

90 درصد آرا به سمت ریاست‌جمهوری انتخاب شد. بر ‌اساس گزارش سازمان‌های حقوق بشر، رئیس‌جمهور ترکمنستان در مدت کوتاهی پس از قدرت‌گیری یک نظام دیکتاتوری تمام‌عیار را ایجاد کرده و از نظر شاخص‌های آزادی و تنوع مطبوعات وضعیت کشور از کره‌شمالی بدتر شده‌ است. در دوره ریاست‌جمهوری محمد‌اف فضای سیاسی کشور بیشتر از گذشته مسدود شده است. در این فضا، درآمدهای ناشی از صادرات انرژی به چین و روسیه موجب اقتدار بیشتر دولت و هزینه‌کرد در زیرساخت‌های شهری مدرن و هتل‌ها و میدان‌ها و یادبودها و مجسمه‌ها و ساختمان‌ها مدرن دولتی شده است. در مرکز شهر عشق‌آباد، در دو سوی بلوارهایی پهن و زیبا بناهای چند‌طبقه با روکارهای مرمر سفید ساخته شده است که در کتاب گینس به‌عنوان شهر مرمری سفید ثبت شده است.

در‌عین‌حال اطلاعات کمی درباره ساختار اجتماعی کشور از سوی دولت منتشر می‌شود. برخی دیپلمات‌ها در عشق‌آباد اعلام کردند که برای ملاقات با مقامات ترکمنستان ماه‌ها در نوبت کسب موافقت ملاقات‌های رسمی منتظر می‌مانند. در سفر دوم من که در سال 015 2 بود، در عشق‌آباد گفته شد که گردشگران خارجی بدون کسب مجوز، امکان دیدار از دیگر نقاط را ندارند. در پایتخت شبکه تاکسی‌رانی نبود و کار مسافرکشی را سواری‌های شخصی انجام می‌دادند. در سفری درون‌شهری که با یک سواری شخصی داشتم، از راننده پرسیدم شغل او مسافرکشی است؟ پاسخ داد کارمند دولت است و بعد از ساعات اداری برای کمک‌خرجی خانواده اقدام به مسافرکشی می‌کند. بین ایران و ترکمنستان خط پروازی دایر نیست و مسافرت به این کشور از طریق زمینی از راه قوچان-باجگیران انجام می‌شود. فاصله عشق‌آباد تا مرز باجگیران کمتر از 30 کیلومتر است و در چند جا ایست بازرسی و ثبت مشخصات دایر بود که در دفتری بزرگ بادداشت می‌کردند.

ترکمن‌ها مردمانی ساده و میهمان‌نواز هستند. در‌عین‌حال توزیع نامناسب درآمد، موجب نارضایتی‌هایی است که امکان بروز ندارد. در مراسم نوروزی و روزهای ملی جشن‌های باشکوهی برگزار می‌شود و پسران و دختران با پوشش‌های سنتی و با اسب‌سواری و حرکات نمایشی در جشن‌ها شرکت می‌کنند. این نمایش‌ها البته ممکن است برخی نیروهای طالبان را به واکنش واداشته و دولت را در تصمیماتی که به تمهیدات رعایت سخت پوشش اسلامی زنان واداشته باشد، تحت تأثیر قرار داده باشد.

ترکمنستان با افغانستان مرز مشترک طولانی دارد و خط لوله تاپی که قرار بوده گاز ترکمنستان را از طریق خط لوله از افغانستان به پاکستان و هند ترانزیت کند، امکانات زیادی برای ثبات در افغانستان پیش از خروج آمریکا پدید آورده بود. این خط لوله با قدرت‌گیری طالبان و سقوط دولت غنی، متوقف شده است. اتصال راه‌آهن ایران از خواف به هرات، هرات به مزارشریف و چابهار به زاهدان امیدهایی برای هم‌گرایی بیشتر منطقه‌ای را نوید می‌داد که با تحولات افغانستان در هاله‌ای از ابهام است. شاعر مردم ترکمن مخدومقلی فراغی که در «مراوه‌تپه» در ایران مدفون است، مورد احترام مردم ترکمنستان است. در سفر نخست من مجسمه سنگی بزرگی از مخدومقلی در مرکز شهر عشق‌آباد از دوره شوروی وجود داشت که عروس و داماد برای تبرک به کنار مجسمه می‌آمدند و مراسم برگزار می‌کردند. در شمال غرب عشق‌آباد روستای «باقر» قرار دارد که ساکنان آن شیعه و اصلا ایرانی هستند و نام خانوادگی یا پسوند «باقری» دارند. در جنوب آبادی، بقایای شهر «نسا»ی کهن قرار دارد که پایتخت زمستانی اشکانیان بود و ریتون طلایی کشف‌شده از این شهر کهن شهرت جهانی دارد. از جاذبه‌های تاریخی ترکمنستان ویرانه‌های گوگ‌تپه است که به‌عنوان محل شهادت هزاران نفر از دلاور‌مردان ترکمن است که در واقعه دفاع از سرزمین خود در برابر اشغال روس‌ها در سال 1880 به شهادت رسیده‌اند که پس از این واقعه قرارداد آخال بین ایران و امپراتوری روسیه به امضا رسید و خط مرزی کنونی ترسیم شد؛ هرچند آبادی خوش‌آب‌و‌هوای «فیروزه» متعلق به ایران در موافقت بین ایران و شوروی به ترکمنستان شوروی واگذار شد. من شخصا در سال 1991 از این آبادی دیدار کرده بودم که در آن مقر و کاخ ریاست‌جمهوری قرار داشت.

ترکمستان تنها جمهوری آسیای مرکزی است که با ایران مرز مشترک دارد و اتصال ریلی ایران با آسیای مرکزی از دو نقطه در سرخس در شرق و اینچه‌برون در غرب وجود دارد. همچنین علاوه بر اتصال ریلی، از قدیم از باجگیران، لطف‌آباد و سرخس (ادامه جاده ابریشم و ورود به ایران از آسیای مرکزی) جاده‌های ارتباطی بین دو کشور متصل می‌شود. مقررات سخت ورود و خروج به ترکمنستان، امکان ترانزیت و مبادلات تجاری بین ایران و آسیای مرکزی را دشوار می‌کند و دولت ترکمنستان به سبب سیستم بسته، چندان متمایل به توسعه روابط نیست و کارشکنی‌هایی هم انجام داده و می‌دهد.