ضعف بافت تاریخی شیراز عدم ثبت در فهرست میراث ملی است

یک کارشناس میراث‌ فرهنگی عنوان کرد: بافت تاریخی شیراز این پتانسیل را دارد که در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شود، اما در دو دهه اخیر حتی آن را در فهرست آثار ملی هم ثبت نکرده‌ایم. پیش‌نیاز ثبت در یونسکو، ثبت در میراث ملی است. امیدواریم دغدغه میراث فرهنگی و مسئولان امر در راستای این مهم قرار گیرد. این ضعف مسئولان میراث را نشان می‌دهد که چرا در این دو دهه به سوی ثبت بافت تاریخی به عنوان یک عنصر واحد نرفته‌اند.

سیامک بصیری (کارشناس میراث‌ فرهنگی) با اشاره به اهمیت بافت تاریخی شیراز گفت: بافت تاریخی شیراز با مساحتی بالغ بر ۳۶۰ هکتار، در دل جلگه شیراز و تقریبا در مرکز این جلگه قرار دارد. به دلیل ویژگی‌های خاص معماری و عقبه تاریخی و انسجامی که هنوز وجود دارد، در زمره بافت‌های غنی کشور و حتی خاورمیانه قرار می‌گیرد. آثار تاریخی این محوطه از دوره یعقوب‌ لیث صفاری و مسجد‌جامع عتیق گرفته تا مسجد نو و در دوره صفویه و مدرسه خان و حتی مجموعه زندیه را شامل می‌شود و تا خانه‌های قاجار را در بر می‌گیرد. حتی از دوره پهلوی اول و دوم نیز بناهایی تاریخی در این بافت وجود دارد. از آنجا که بافت تاریخی شیراز به عنوان قلب معنوی شهر نیز فعال است و در راستای حرمین اهل بیت (ع) قرار دارد، از ارزش خاصی برخوردار است. ضمن آنکه تعدد آثار تاریخی ارزشمند اعم از خانه‌ها، بازارها، حمام‌ها و... آن را در زمره بافت‌های تاریخی خاص کشور قرار داده است. این آثار بر غنای بافت تاریخی افزوده و مورد بازدید گردشگران داخلی و خارجی قرار می‌گیرد.

او ادامه داد: طبیعتا در این سال‌ها فرسودگی، قدمت و نبود بودجه‌های مناسب سبب شده تا در دو دهه اخیر بافت تاریخی با روند تخریبی و فرسودگی مواجه شود، اما امروزه با حضور بخش خصوصی، بخش زیادی از موارد حفاظتی و مرمتی به این بخش انتقال یافته است و شاهد بروز نگرش دیگری در حوزه حفاظت و نگهداری بافت با رویکرد تغییر کاربری هستیم. راه‌اندازی اقامتگاه‌ها و رستوران‌های سنتی و حتی فعال‌شدن موزه‌ها در بافت تاریخی شیراز، بخشی از مداخلاتی هستند که در چند سال اخیر در محدوده ۳۶۰ هکتار اتفاق افتاده‌اند.

بصیری درخصوص ویژگی‌های خاص بافت تاریخی شیراز نیز  گفت: انسجامی که در بافت تاریخی شیراز شاهد هستیم از یک سو و معماری خاص که درون‌گراست از سوی دیگر، سبب شده تا این بافت از ارزش خاصی برخوردار شود. معماری‌ای که در بافت تاریخی شیراز شاهد هستیم، از عناصر ارزشمندی برخوردار است. بهره‌گیری از المان‌های تزیینی همچون آینه‌کاری، سقف‌های چوبی و نقاشی‌شده و استفاده بهینه از چوب و حتی مصالح و مواد بوم‌آور و تغییر شکل آنها به زیبایی این بناها افزوده است.

این کارشناس میراث‌ فرهنگی با اشاره به آنکه اگر از منظر اقتصادی نیز به بافت تاریخی شیراز بنگریم، این بافت یکی از پتانسیل‌های اصلی منابع اقتصادی و اشتغال‌زایی محسوب می‌شود، گفت: از حوزه گردشگری مذهبی، گردشگری عمومی و فرهنگی و... این بافت تمام شاخص‌های یک کالبد منسجم ارزشمند را داراست. این در حالی است که تاکنون این بافت تاریخی منسجم به صورت واحد ثبت ملی نشده و تمام آثار موجود در آن به صورت تک‌بنا ثبت شده‌اند و عموما عرصه و حریمی که برای آنها تعریف شده است، با یکدیگر هم‌پوشانی دارند. در بافت تاریخی عناصر پراکنده هستند و هر‌کدام حریم خود را دارد که حدود ۹۰ تا ۹۵ درصد بافت را پوشش می‌دهد.

او خاطرنشان کرد: با وجود آنکه از ثبت ملی و البته ثبت جهانی بافت تاریخی شهری مانند یزد به نتایج مثبت و قابل تأملی دست یافته‌ایم و می‌توانیم این کار را درخصوص بافت تاریخی شیراز نیز عملی کنیم، اما نه‌تنها تاکنون پرونده ثبتی این مهم را به جریان نینداخته‌ایم، بلکه این بافت به صورت یکپارچه و تحت یک عنوان واحد در فهرست میراث ملی کشور ثبت نشده است. بافت تاریخی شیراز این پتانسیل را دارد که در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شود، اما در دو دهه اخیر حتی آن را در فهرست آثار ملی هم ثبت نکرده‌ایم. پیش‌نیاز ثبت در یونسکو، ثبت در میراث ملی است. امیدواریم دغدغه میراث فرهنگی و مسئولان امر در راستای این مهم قرار گیرد. این ضعف مسئولان میراث را نشان می‌دهد که چرا در این دو دهه به سوی ثبت بافت تاریخی به عنوان یک عنصر واحد نرفته‌اند. شاید هم آنها خیلی بلد هستند و نخواسته‌اند این کار را انجام دهند.

او در پاسخ به این سؤال که با توجه به تخریب‌هایی که در سال‌های گذشته در بافت تاریخی شیراز شاهد بودیم، از ۳۶۰ هکتار بافت تاریخی تاکنون چه میزان تخریب شده است، گفت: از آنجا که تخریب‌ها پراکنده بوده و در واقع بخشی از تخریب‌ها در محدوده حرم مطهر شاه‌چراغ صورت گرفته، هنوز بخشی از بافت تاریخی به صورت منسجم باقی مانده و می‌توان آن را حفظ کرد. بافت به دلیل فرسودگی و قدمتی که دارد، نیازمند ساماندهی است و امیدوارم ابزار ساماندهی در دست متخصصان قرار گیرد.

بصیری تصریح کرد: تخریب‌ها با رویکرد برخی پروژه‌ها صورت گرفته است؛ برای مثال در ضلع شمالی مجموعه زندیه، تخریبی را شاهد هستیم که از سال ۷۶ تاکنون ادامه دارد و با هدف احیای مجموعه زندیه بوده و با وجود آنکه چندین طرح ملی برای آن در نظر گرفته شده، هنوز به مرحله اجرا نرسیده است. در ضلع شمالی مدرسه خان تخریب و مجتمع تجاری اجرا شده و به بهره‌برداری رسیده است. در محدوده بین‌الحرمین نیز بخشی تخریب و مجتمع تجاری ساخته شده است. البته کلمه تخریب در ذهن مخاطب عامل مخرب ایجاد می‌کند که عموما غیر‌کارشناسی است. با این وجود، برخی از تخریب‌هایی که در بافت تاریخی شاهد هستیم، گاهی به منظور باز‌زنده‌سازی بوده و البته تأکید می‌کنم تنها رویکردی که می‌تواند این امر را اصلاح کند، این است که این اقدامات به دست متخصصان امر انجام شود. در چند دهه گذشته حدود ۲۰ هکتار از ۳۶۰ هکتار بافت تاریخی شیراز به استثنای خیابان‌کشی‌هایی که صورت گرفته، تخریب شده است.