درویشیان و تاریخ اجتماعی معاصر

به گزارش گروه رسانه‌ای شرق،

پیام حیدرقزوینی

علی‌اشرف درویشیان از‌جمله نویسندگانی بود که از اوایل دهه ۵۰ اولین آثارش را منتشر کرد و تحت تأثیر فضای اجتماعی و سیاسی آن دوره، با قصه‌هایی رئالیستی آنچه را که در اعماق جامعه در جریان بود، به تصویر کشید. درویشیان در محیط روستا رشد کرده بود و از نزدیک مصائب و مسائل واقعی روستا را می‌شناخت و در آثارش نیز توانست تصویری روشن از این واقعیت به دست دهد. او به‌عنوان معلم و نویسنده‌ای که تحت‌ تأثیر صمد بهرنگی بود، قصد داشت شیوه و عقیده صمد را ادامه دهد و در داستان‌هایش نابرابری، فقدان عدالت اجتماعی و وضعیت فقر و فلاکت روستاییان و حاشیه‌نشینان به صورتی ملموس تصویر شده است.

اولین داستان‌های درویشیان در مجموعه‌ای با نام «از این ولایت» در سال 1352 منتشر شد و دو سال پس از آن، مجموعه‌داستان دیگری با عنوان «آبشوران» به چاپ رسید. این داستان‌ها حاصل دورانی هستند که تبعات اصلاحات ارضی آشکار شده و به مرور روستاییانی که برای به دست آوردن کار به شهرها مهاجرت کرده‌اند، در حاشیه‌‌ شهرها جایی برای خود ساخته‌اند. درویشیان در داستان‌های اولیه‌اش روایتی از زندگی حاشیه‌نشینان و تهیدستان شهری به دست داده است. آبشوران اگرچه محله‌ای است حاشیه‌ای در شهر کرمانشاه، اما می‌‌تواند حاشیه‌ای در هر شهر دیگری هم باشد؛ چرا‌که این قاعده‌ای کلی است که در تمام مکان‌ها و زمان‌ها، آسیب‌های اجتماعی و برچسب‌های منفی ناشی از فقر، بیشتر سهم بینوایان، محرومان، رانده‌شدگان و سرکوب‌شدگان بوده است.

درویشیان اگرچه نویسندگی را با نوشتن داستان‌های کوتاه آغاز کرد، اما در سال‌های دیگر به سراغ رمان رفت و در آنجا نیز همان دغدغه‌ها و نوع نگاهش نسبت به جامعه پیرامونش دیده می‌شود. حسن میرعابدینی در «صد سال داستان‌نویسی ایران» می‌گوید رمان «سال‌های ابری» که در سال 1370 منتشر شد، می‌تواند جمع‌بندی نخستین مرحله خلاقیت ادبی درویشیان از سال 1352 تا 1370 در نظر گرفته شود: «او در این اثر درونمایه‌های آثار قبلی‌اش را بار دیگر به کار می‌گیرد و آنها را بر پهنه گسترده‌تری از تاریخ و زندگی به نمایش می‌گذارد.

از این‌رو، خواننده آثار پیشین درویشیان، فضل و بسیاری از حوادث داستان را آشنا می‌یابد‌». میرعابدینی معتقد است این امری قابل توجیه است اگر «قصد نویسنده» را در نظر داشته باشیم و برای تأکید بر این موضوع، نقل‌قولی از یکی از شخصیت‌های رمان آورده که می‌گوید: «تاریخ مبارزات مردم ما همه‌اش بریده بریده است و تشکیل شده از یک سلسله قطع رابطه. ما با انقلاب مشروطه چه رابطه‌ای داریم؟ از قیام‌های قبل از مشروطه چه می‌دانیم؟ پس از مرداد سی‌و‌دو چه اندازه از تجربه‌هایی را که با خون و زندان و شکنجه به دست آمده، نگه داشته‌ایم؟ همیشه پا در هوا بوده‌ایم. بدون تکیه‌گاه، بدون آگاهی از گذشته».

رمان «سال‌های ابری» به نوعی زندگی‌نامه‌ای است و از این‌رو است که روایت رمان با سیر حوادث تاریخی پیوند خورده‌. درواقع درویشیان به میانجی شرح حال شخصیت‌های داستان، مروری بر تاریخ معاصر ایران کرده و در بخش‌های چهارگانه رمانش می‌بینیم که سیر تکوین شخصیت داستان همراه با تلاطم‌ها و تحولات اجتماعی شکل می‌گیرد.

جلد نخست «سال‌های ابری»، شرحی از دوران کودکی است و ماجرای داستان با زایمان دردناک مادر آغاز می‌شود و در اینجا زنانی را می‌بینیم که همگی تحت ستم و رنج‌های مختلف زندگی می‌کنند. پدر نیز مدام در پی یافتن شغل و به دست آوردن مزدی برای گذران زندگی است و تلاش‌های مدام او برای تغییر وضعیت مادی زندگی و شکستش باعث می‌شود‌ محیطی را که در آن قرار دارد ترک کرده و خانواده را رها کند. راوی داستان، شریف، ضمن آنکه شرحی از فقر و محرومیت خانواده‌اش به دست می‌دهد، خود نیز در تلاش است‌ وضعیتی را که گرفتارش شده عوض کند.

درویشیان در این رمان به‌خوبی آشنایی‌اش با فقر و محرومیت و زندگی طبقه کارگر را نشان می‌دهد. میرعابدینی درباره این ویژگی رمان نوشته است: «نویسنده از ورای این توصیف‌ها، آشنایی خود را با زندگی مردم اعماق جامعه آشکار می‌سازد. صحنه‌های دردناکی از فقر، جهل، مرگ‌های آسان، بیماری‌ها، قحطی‌زدگی‌ها و ناایمنی‌ها، و چگونگی شکل‌گیری طبقه کارگر صنعتی در کرمانشاه و روان‌شناسی اجتماعی این طبقه و فاصله‌های طبقاتی، ترسیم می‌کند. از این نظر، رمان به‌عنوان افشاگر بخشی از تاریخ اجتماعی معاصر، اثری ارزشمند است. درویشیان با گردآوری شیوه‌های زیست و باورهای عامه، جنبه‌های مردم‌شناختی کار خود را تقویت می‌کند. گاه نیز از طریق مجاور هم نهادن باورهای ساده‌لوحانه با پیچیدگی‌های واقعیت، موفق به ایجاد موقعیت‌های طنزآمیز می‌شود‌».

در جلد دوم «سال‌های ابری»، درویشیان‌ سراغ روایت سال‌های دهه 30 و جنبش ملی‌کردن نفت و مبارزات مردمی و سپس کودتای 28 مرداد 1332 رفته است. او توانسته هم فضای پرشور نهضت ملی‌کردن نفت را نشان دهد و هم فضای یأس و ناامیدی جمعی پس از کودتا را. جلد سوم مربوط به دوره‌ای است که راوی داستان، شریف، تحصیل در دانش‌سرا را به پایان برده و به‌عنوان معلم به روستاهای گیلانغرب می‌رود. در اینجا نیز باز درویشیان توانسته فقر و محرومیت و مسائل روستا و سلطه اربابان را به تصویر بکشد. جلد سوم رمان به سال‌های دهه 40 مربوط است؛ یعنی دوره‌ای که هنوز خاطره کودتا تازه است و جنبش دانشجویی همچنان دست به مقاومت می‌زند. بخش پایانی این رمان نیز مربوط به وضعیت زندان در سال‌های پیش از انقلاب ‌است.

درویشیان در آن دوره بازداشت شده و به زندان افتاده بود و روایتی از بازداشت و زندان را در داستان «سلول 18» ارائه کرده بود، اما در اینجا نیز باز به سراغ زندان رفته و تصویری از شکنجه‌ها و فاجعه زندان در دوران حکومت شاه به دست داده است. «سال‌های ابری» با انقلاب بهمن 1357 به پایان می‌رسد و درواقع درویشیان با نوشتن این رمان مفصل، بخشی مهم از تجربیات شخصی‌اش را در قالب روایتی داستانی ارائه کرده است.

آخرین مطالب منتشر شده در روزنامه شرق را از طریق این لینک پیگیری کنید.