بیهقی و تحلیل تاریخی واقعیت

به گزارش گروه رسانه‌ای شرق،

پیام حیدرقزوینی: «تاریخ بیهقی» امروز به عنوان متنی مهم در نثر فارسی و همچنین الگویی برای تاریخ‌نگاری شناخته می‌شود. بسیاری از نویسندگان و شاعران شاخص معاصر ما از این اثر تأثیر گرفته‌اند و در سال‌های اخیر نیز پژوهش‌های درخور توجهی درباره‌ آن منتشر شده، با این حال «تاریخ بیهقی» برای سده‌ها در حاشیه قرار داشت و خیلی دیر مورد توجه قرار گرفت.

در نیمه دوم قرن نوزدهم دو مستشرق انگلیسی در هندوستان با نام‌های دبلیو. ایچ. مورلی و ولیم ناسولیس به تصحیح و تنقیح اثر پرداختند و تازه در اواخر قرن نوزدهم بود که «تاریخ بیهقی» به تصحیح و توضیح ادیب پیشاوری در تهران منتشر شد. پس از آن سعید نفیسی در فاصله سال‌های 1319 و 1332 «تاریخ بیهقی» را بر اساس نسخه‌هایی تازه‌یاب در سه جلد تصحیح و منتشر کرد. قاسم غنی و علی‌اکبر فیاض نیز در سال 1324 تصحیح دیگری از آن ارائه دادند و فیاض بعدتر و این‌بار به‌تنهایی کتاب را از نو تصحیح کرد. در سال‌های اخیر نیز تصحیح قابل توجه دیگری توسط محمدجعفر یاحقی و مهدی سیدی منتشر شده که همراه با شرح و تعلقیات مفصل و قابل توجهی است.

علاوه بر این در سال‌های اخیر برخی پژوهشگران و منتقدان نیز به بررسی «تاریخ بیهقی» پرداخته‌اند و تلاش کرده‌اند وجوه مختلف آن را برای خواننده معاصر روشن کنند. «حدیث خداوندی و بندگی» نوشته محمد دهقانی نه فقط پژوهشی مهم درباره «تاریخ بیهقی» بلکه یکی از جامع‌ترین و شاخص‌ترین نقد و بررسی‌های ادبی و تاریخی این سال‌هاست که توسط دهقانی صورت گرفته است. پژوهش دهقانی نه‌فقط در زمینه بررسی «تاریخ بیهقی» حائز اهمیت است؛ بلکه به‌طورکلی شیوه تازه‌ای از نقد و بررسی متون کلاسیک فارسی ارائه داده است. به‌واسطه آثار متعددی که دهقانی تاکنون درباره نویسندگان و شاعران کلاسیک فارسی منتشر کرده، می‌توان گفت که او از معدود پژوهشگران و نویسندگانی است که هم با آثار کلاسیک فارسی آشناست و هم از نظریه‌های مدرن نقد ادبی شناخت دارد و اینها باعث شده‌اند که پژوهش‌های او درباره متون کلاسیک فارسی متمایز از دیگر آثار منتشر‌شده در این زمینه باشند.

دهقانی در «حدیث خداوندی و بندگی»، هم به معرفی مفصل «تاریخ بیهقی» پرداخته و هم تلاش کرده جنبه‌های مختلف این شاهکار نثر فارسی را از نظر تاریخی، ادبی، اجتماعی و روان‌شناختی بررسی کند. یکی از وجوه مهم کار دهقانی نگاه تاریخی و به عبارت بهتر توجه به بستر اجتماعی و تاریخی این اثر است. درک درست این بستر تاریخی باعث می‌شود که بسیاری از بدفهمی‌ها و ابهام‌های موجود از میان برود و همچنین بتوانیم متنی کهن را در پیوند با وضعیت کنونی‌مان در نظر آوریم.

دهقانی در اثرش از جمله به این موضوع پرداخته که چرا «تاریخ بیهقی» تالی درخوری پیدا نکرد و قرن‌ها در حاشیه باقی ماند. در حالی که شاعرانگی را خصلت بارز زبان فارسی می‌دانند، بیهقی این جسارت را داشته که با نثری پرورش‌یافته، به تحلیل تاریخی واقعیت بپردازد. این اثر به عنوان یک گزارش تاریخی جایگاهی ویژه در سنت فرهنگی ایران دارد، چراکه به نثر نوشته شده و بیهقی توانسته نشان دهد که زبان فارسی از آغاز این ظرفیت را داشته که بتواند تصویری واقعی‌تر از جهان بیرون به دست دهد. دهقانی می‌گوید «اگر نویسندگان دیگری کار بیهقی را پی می‌گرفتند، امروز ما ایرانیان از پیکره فرهنگی دیگری برخوردار بودیم که به گمان من بسیار بیش از فرهنگ امروزینمان هم‌خانه استدلال و عقلانیت می‌بود و ما را به درک عمیق‌تری از جهان واقع رهنمون می‌شد». یکی از اهداف دهقانی در کتاب «حدیث خداوندی و بندگی» تجلیل از بیهقی و تلاش سترگ او برای تقویت فرهنگ منثور در برابر فرهنگ منظوم است که در زمانه و جامعه بیهقی هم سیطره سنگینی داشته است.

«حدیث خداوندی و بندگی» بیش از هر چیز با رویکردی ادبی نوشته شده و هدف اصلی‌اش آشناکردن خواننده امروزی با یک شاهکار کلاسیک ادبی است که در قالب تاریخ نوشته شده است. با این حال دهقانی در پژوهشش به جنبه‌های تاریخی و فرهنگی «تاریخ بیهقی» هم توجه داشته و تلاش کرده وجوه مختلف اثر را در کنار هم بررسی کند. او می‌گوید «تاریخ بیهقی» مثل هر شاهکار ادبی دیگری بازتاب روشنی است از جامعه و فرهنگی که خود در بطن آن پدید آمده و بالیده است: «اگر خوب دقت کنیم، روحیات و خلقیات و رفتارهایی که در شخصیت‌های تاریخ بیهقی می‌بینیم، امروز هم در بسیاری از آدم‌های روزگار ما دیده می‌شود. از این حیث، بیهقی شاید راوی صادقی برای خلق‌وخو و رفتار سیاسی و اجتماعی ما امروزیان هم باشد. تاریخ بیهقی، در عین اینکه از مردمان و رویدادهای هزاران سال پیش سخن می‌گوید، این نکته مهم را نیز به ذهن متبادر می‌کند که بخشی از نابهنجاری‌ها و کژکرداری‌های اجتماعی و فرهنگی جامعه امروزی ما احتمالا از گذشته‌ای دور بر جای مانده است».

دهقانی در پژوهش خود پیش از ورود به متن داستان‌ها، خلاصه‌ای از مهم‌ترین گزارش‌های تاریخی «تاریخ بیهقی» را بر حسب ترتیب زمانی رویدادها به دست داده تا خواننده بتواند نمایی کلی از اثر به دست بیاورد و با اطلاع از زمینه و بستر تاریخی روایت بیهقی، داستان‌ها و حکایت‌های آن را بهتر درک کند. طبیعی است که زبان بیهقی برای بخشی از خوانندگان امروزی تا حدی کهنه و دشوار به نظر برسد و علاوه بر این، غرابت زمان و مکان هم بر دشواری متن افزوده است. شیوه تاریخ‌نگاری بیهقی نیز ویژگی‌هایی خاص دارد از جمله اینکه او در زمان پس و پیش رفته و از زمان خطی پیروی نکرده است. اینها از جمله عواملی است که ممکن است خواندن «تاریخ بیهقی» را دشوار کند. ازاین‌رو دهقانی در کتابش برای آنکه خواننده امروزی درک بهتری از «تاریخ بیهقی» به دست بیاورد، نخست ماجراها و داستان‌های اصلی و مهمی را که مربوط به پادشاهی غزنویان است، استخراج کرده و به ترتیب تاریخی دنبال هم آورده است. سپس روایت‌های فرعی را در بخشی که مربوط به سلسله‌های پیشین، از هخامنشیان تا سامانیان، است منظم کرده است. آنچه مربوط به خلفای اموی و عباسی می‌شده نیز در همین بخش آمده است. دهقانی همچنین واژه‌ها و عبارات دشوار را توضیح داده و سپس خود متن را از جنبه‌های مختلف مورد نقد و بررسی قرار داده است.

آخرین مطالب منتشر شده در روزنامه شرق را از طریق این لینک پیگیری کنید.