سایه‌های تاریخ

به گزارش گروه رسانه‌ای شرق،

پارسا شهری

غائب طعمه‌فرمان، نویسنده مطرح عراقی که در 1927 در یکی از محله‌های قدیمی بغداد به نام «مُرَبعه» به دنیا آمد، با ترجمه‌های درخورِ موسی اسوار به مخاطبان فارسی‌زبان معرفی شد. «پنج صدا»، «سایه‌هایی بر پنجره» و «درخت نخل و همسایه‌ها» ازجمله آثاری است که از طعمه فرمان به فارسی منتشر شده است.

فرمان اعتقاد دارد که باید تاریخ را از خلال رمان‌ها جست‌وجو کرد و از این‌رو در هر‌یک از آثار خود مقطعی خاص از تاریخ اجتماعی عراق را ترسیم کرد. اسوار با این تفسیر از آثار فرمان، رمانِ «درخت نخل و همسایه‌ها» را به حوادث سال‌های پایانی جنگ جهانی دوم و متعاقب آن سال‌های حضور نیروهای انگلیس و استعمار انگلیس در عراق مرتبط می‌داند که در آن تناقضات و مسائل اجتماعی و کشمکش‌های آن برهه به‌خوبی به تصویر کشیده شده است.

اسوار معتقد بود که فرمان توانسته مسئله دغدغه‌های روشنفکری، اختناق، سانسور، تضییقات سیاسی، تبعید و نفی بلد مخالفان در دهه پنجاه را در رمان «پنج صدا» منعکس کند. چهار سال پس از انقلاب و روی‌ کار ‌آمدن جمهوری، کودتایی صورت گرفت و سرانجام انقلاب تلخ شد و دوباره حزبی حاکم شد و بر دیگر احزاب سخت گرفته شد. دوباره بسیاری از عراق مهاجرت کردند و بسیاری به زندان افتادند. طعمه‌‌فرمان آن دوره را هم در قالب رمان «سایه‌هایی بر پنجره» منعکس کرده است. به‌گفتۀ اسوار، طعمه‌فرمان همچنین در آخرین رمان خود هم به دهه ۸۰ در سایه نظام خفقان و دیکتاتوری آن مقطع، به‌خصوص دوره تاریک آخرین حکومت عراق پیش از ورود نیروهای آمریکایی پرداخته است. در تمام آثار فرمان، توجه به مسائل تاریخی، تناقضات اجتماعی، جلوه‌های این تناقضات، فقر، بی‌سوادی، بیماری، محرومیت، فاصله‌های طبقاتی و همه جلوه‌های زشت نظام طبقاتی و نظام استعماری مشهود است و این امر بیش از همه در رمان «درخت نخل و همسایه‌ها» دیده می‌شود. رمان «پنج صدا» درباره دغدغه‌های روشنفکری است. رمان «سایه‌هایی بر پنجره» نیز درباره مقطعی بغرنج در عراق در دهه شصت است. داستان یک خانواده اصیل بغدادی، مردی خودساخته و تناقض‌های افراد این خانواده در پی مواجهه با فرار عروس‌شان است.

روشنفکران و چندصدایی

«پنج صدا» دومین رمان مشهور این نویسنده عراقی است که با انتشار آن جایگاهش به‌عنوان یکی از مهم‌ترین رمان‌نویسان ادبیات عرب تثبیت شد. پیش از انتشار این رمان، غائب طعمه‌فرمان در سال 1966 رمان «درخت نخل و همسایه‌ها» را منتشر کرده بود. اسوار وجه شاخص آثار این نویسنده را «انتخاب موضوعات و شخصیت‌ها از متن واقعیت و حیات اجتماعی مردم در ادوار مختلف از تاریخ معاصر عراق» می‌دانست.

خود فرمان نیز در جایی گفته است که «من در آثار خود برآنم که دوره‌ای تاریخی و اجتماعی را بازتاب دهم و سعی می‌کنم نمونه‌های مشخصی از دوره‌ای مشخص انتخاب کنم». در آثار او رد پررنگی از زندگی خودش نیز دیده می‌شود. وقایع «پنج صدا» در عراق پیش از انقلاب 14 جولای 1958 و در سال‌های بازپسین سلطنت و حکومت دست‌نشاندگان انگلیس، شکل می‌گیرد و به‌قول اسوار، موضوع و دستمایه اثر وضع روشنفکران در آن برهه است و از این طریق تصویر دامنه‌دار و هنرمندانه‌ای از حیات عراق در دهه پنجاه میلادی ارائه می‌شود. در ساختار این اثر، نویسنده فرم هنری متفاوتی اختیار کرده که یادآور چندصدایی در موسیقی است. هریک از فصول صدایی مستقل است اما این صداها، جای‌جای، با هم نیز تداخل دارند و با این شیوه، هنر بارز نویسنده در ترسیم واقع‌بینانه شخصیت‌ها و تحلیل دقیق روان‌شناختی آنها جلوه‌ می‌کند. غسان کنفانی، نویسنده شاخص عرب، معتقد بود که از این رمان می‌توان به‌جای تازیانه هم استفاده کرد. کنفانی همچنین در متنی نوشت:‌ «از نخستین سطر این رمان احساس کردم در میان انگشتان مردی پراستعداد سیر می‌کنم.

مرا تا اعماق عراق و اعماق مردمش به سفر برد و ارزش و معنای ادب معاصر را در آن دیار که همیشه در پدیدآوردن آثار هنرمندانه پیشگام بوده است، به آن بازگرداند و چیزی به من ارزانی کرد که دائم در جست‌وجوی آن بودم و نمی‌یافتم! درباره پنج‌ صدا، این رمان درخشان، توان گفت که به چیزی ممتاز است که به‌ندرت می‌توان در رمان معاصر عربی یافت و آن هوشمندی است. نویسنده باهوش است و از ‌این‌رو قهرمان‌هایش واقعی و هوشمندند و از همان آغاز، با گام‌هایی عمیق و سنجیده، به ‌سوی مداری واقعی پیش می‌روند. خواننده می‌تواند این هوشمندی را در هر سطر لمس کند: در گفت‌وگوها، در توصیفات، در ورود به عمق احساسات و عواطف بشری، در چیره‌دستی در ترسیم شخصیت و هدایت وقایع و از همه مهم‌تر، در شناخت فضایی که وقایع بر گرد آن و در متن روی می‌دهند و درک ژرفاهای این فضا و نیروهایی که آن را به حرکت درمی‌آورند و آن را در نهایت متبلور و ساخته و پرداخته می‌کنند». «هوشمندی» از آن نوع که به‌گفتۀ کنفانی در اغلب آثار داستانی معاصر عرب ردی از آن را نمی‌توان یافت.

سایه‌های حافظه

«در زندگی خود تجاربی را از سر می‌گذرانیم که برخی از آنها بیشه‌هایی خاطره می‌رویانند؛ خاطراتی که، در راه زندگی، برهه‌ای از زمان با ما همراه‌اند، سپس آنها را در سیر خستگی‌ناپذیر کاروان پشت سر می‌گذاریم و گمان می‌کنیم از یادشان برده‌ایم و بادهای عمر آنها را این سو و آن سو پراکنده است. اما گاه، و به‌ناگاه، می‌بینیم که سال‌های عمر گذشته است و آنها دوباره سر بر می‌آورند، چون سایه‌ها بر پنجره حافظه ما». رمان «سایه‌هایی بر پنجره» روایتی از همین سایه‌ها است که نمی‌توان از آنها گریخت چون پاره‌ای از حافظه و وجدان ما شده‌اند. موسی اسوار معتقد است غائب طعمه‌فرمان، فصل گمشده‌ای از تاریخ ادبیات عراق را نوشته، و این کار بی‌هیاهو صورت گرفته است؛ او که از هیاهوی محافل دوری می‌کرده و به بزرگداشت و ارزیابی بی‌اعتنا بوده است.

رمان «سایه‌هایی بر پنجره» به دوره‌ای بغرنج از تاریخ معاصر عراق مربوط است: «دهه شصت از قرن گذشته و دقیقا پس از 1963 سال وقوع اولین کودتای خونین بعثی‌ها و ناکام‌ماندن حرکت انقلابی 1958. دگرگونی‌ها و تحولاتی که به لحاظ سیاسی و اجتماعی و فرهنگی در آن سال‌ها رخ داده بود در این رمان سایه انداخته است». این رمان سرگذشت خانواده‌ای بغدادی را روایت می‌کند که با بحرانی دست به گریبان شده و همین بحران و نحوه برخورد اعضای خانواده با آن، سرنوشت آنان را دگرگون می‌کند و رفته‌رفته به یک تراژدی خانوادگی بدل می‌شود. فرمان در این اثر از تناقضات حاد درونی شخصیت‌ها پرده برمی‌دارد. غائب طُعمه‌فرمان را از رمان‌نویسان عراقی و پیشگام رمان امروز عراق می‌خوانند و خواندن آثار او به‌همت اسوار اینک برای مخاطب فارسی‌زبان نیز فراهم شده است.

آخرین مطالب منتشر شده در روزنامه شرق را از طریق این لینک پیگیری کنید.