دیکتاتورها و هزارتوی آمیختگی با زندگی روزمره

به گزارش گروه رسانه‌ای شرق،

رویداد فرهنگی «چرا باید دیکتاتورها را خواند؟» به همت نشر وزن دنیا برگزار شد. در این جلسه کتاب‌های «آخرین شب دیکتاتور»، «چگونه دیکتاتورها سقوط می‌کنند و ملت‌ها زنده می‌مانند» و «مرد سرنوشت»، «سال‌های وحشت» در کتاب‌فروشی چشمه شعبه خیابان کارگر جنوبی با حضور جمعی از نویسندگان و مترجمان رونمایی شدند.

 تفاوت استبداد و دیکتاتوری

در ابتدای برنامه، سهند ایرانمهر بر تفاوت «استبداد» و «دیکتاتوری» تأکید کرد و گفت، استبداد زمانی است که یک فرد، کشور و مردم را چون ملک شخصی خود می‌بیند و همه تصمیم‌ها را بی‌هیچ مشورتی می‌گیرد. اما در دیکتاتوری، نهادهای رسمی وجود دارند، هرچند حاکم آنها را از معنا تهی کرده و تصمیم‌گیری واقعی همچنان در دست اوست. این گذار، ظاهرا پیشرفتی نسبت به استبداد است، ولی در عمل، شکل دیگری از تمرکز قدرت است. به باور ایرانمهر، دیکتاتوری از بیرون تحمیل نمی‌شود، بلکه ریشه در بستر اجتماعی و فرهنگی مردم دارد. بسیاری برای فرار از مسئولیت تاریخی، همه تقصیر را متوجه یک شخص یا نیروی خارجی می‌کنند، در حالی که ساختار فکری و رفتاری جامعه خود زمینه‌ساز پیدایش و دوام آن است. در نهایت، ایرانمهر از شکل تازه‌ای از دیکتاتوری در حال گسترش گفت: «دیکتاتوری پلتفرمی» و «سرمایه‌داری نظارتی»؛ نظامی که با الگوریتم‌ها، داده‌ها و ایجاد اتاق‌های پژواک، انسان را به‌طور نامرئی هدایت می‌کند و بدون استفاده از زور مستقیم، آزادی واقعی را سلب می‌کند.

 صداقت در «آخرین شب دیکتاتور»

کتاب «آخرین شب دیکتاتور» درباره آخرین روزهای زندگی معمر قذافی، دیکتاتور لیبی، است و خود دیکتاتور راوی اصلی این کتاب است. زینب کاظم‌خواه روزنامه‌نگار و مترجم کتاب گفت: در مواجهه با بازنمایی دیکتاتورها، گاه همچون شرق‌شناسان بر شب‌های عیش و نوش و جلوه‌های رنگارنگ زندگی آنان تمرکز می‌شود، گاه هم بر آرزوهای بی‌پایان و سیری‌ناپذیرشان، و زمانی صرفا بر جنایت‌ها و خشونت‌هایشان. اما در این کتاب، نویسنده روایت را با صداقتی خاص پیش می‌برد. نویسنده، علاوه بر پرداختن به دوران کودکی قذافی و حوادث شکل‌دهنده شخصیت او، لحنی روایی برگزیده که زندگی فرد را به شیوه‌ای صمیمی بازگو می‌کند. هرچند در این روایت می‌توان رگه‌های همدلی را یافت، اما قساوت و خشونت قذافی در تمام طول داستان حضور پررنگ دارد. کاظم‌خواه با اشاره به زاویه دید نویسنده در این کتاب گفت کتاب نشان می‌دهد که چگونه مسیر زندگی می‌تواند از کودکی فقیر و معصوم در خیمه‌های بیابانی و با کمترین امکانات به پیری مملو از قدرت، فساد و خشونت منتهی شود؛ مسیری که در آن، یک کودک ساده و گرسنه، به هیولایی سیاسی تبدیل می‌شود.

 بازنمایی قهرمانانه جنبه‌های تاریک مستبدان

کتاب «سال‌های وحشت»، زندگی‌نامه مختصری از فرانکو، دیکتاتور اسپانیا است. شهاب نادری‌مقدم، مترجم اثر، با تأکید بر اینکه شیوه دیکتاتوری تغییر می‌کند اما رفتار و منطق آن همچنان ادامه دارد، اشاره می‌کند که مطالعه کتاب‌هایی از این دست پیش‌نیازی برای ورود به حوزه ادبیات داستانی مرتبط با تاریخ سیاسی است. به باور او، دانستن پیشینه تاریخی و زاویه دید نویسنده نسبت به دیکتاتورها، کمک می‌کند تا روایت‌ها و بازنمایی‌ها با دقت بیشتری درک شوند. مترجم «سال‌های وحشت» همچنین به این واقعیت اشاره کرد که حتی پس از مرگ فرانکو، او همچنان در اسپانیا طرفدارانی پرشمار داشت؛ چنان‌که در تشییع‌ جنازه‌اش حدود سیصد هزار نفر حضور یافتند و مراسم‌ها بیش از پنجاه ساعت به طول انجامید. او در ادامه، بر مفهوم «فراموشی تاریخی» یا «نوستالژی تحریف‌شده» تأکید کرد و گفت: پس از گذشت چند دهه، جنبه‌های تاریک حکومت‌ها و رهبران مستبد به حاشیه می‌رود و نوعی بازنمایی قهرمانانه از آنان شکل می‌گیرد. نادری‌مقدم با ذکر نمونه‌هایی از عراق و لیبی توضیح داد که این روند منحصر به فرانکو نیست و تضمینی برای جلوگیری از تکرار آن وجود ندارد. او این پدیده را بخشی از یک چرخه عنوان کرد که نه قابل توقف است و نه باید نسبت به آن سکوت کرد؛ بنابراین تنها راه، مستندسازی، نوشتن و خواندن مداوم چنین آثاری است.

 دیکتاتورها شکست می‌خورند

در ادامه نشست مصطفی دهقان، مترجم کتاب «چگونه دیکتاتورها شکست می‌خورند و ملت‌ها زنده می‌مانند» به ‌صورت ویدئویی از برلین برنامه را همراهی کرد. او با بیان اینکه اگر تاریخ را در بستر وسیعش ببینیم، دیکتاتوری شکل غالب حکمرانی بوده و دموکراسی پدیده‌ای نو و شکننده است، افزود: تا دویست سال پیش، هیچ جامعه‌ای دموکراتیک نبود. گذار از دیکتاتوری به دموکراسی نیز جاده‌ای یک‌طرفه نیست؛ هر جامعه‌ای ممکن است به عقب بازگردد. از این رو، شناخت دیکتاتورها و شیوه کارکردشان برای هرکس که به دموکراسی می‌اندیشد ضروری است. دهقان توضیح داد که کتاب با نثری روان اما مبتنی بر پژوهش‌های دانشگاهی و مصاحبه‌های گسترده، ده‌ها نمونه از دیکتاتوری‌ها را بررسی می‌کند؛ از چائوشسکو و صدام حسین تا دیکتاتوری‌های پسااستعماری آفریقا و آمریکای جنوبی. تمرکز نویسنده بر ساختار قدرت است، نه روان‌شناسی فردی حاکمان. او تأکید کرد که این نوع نگاه و رویکرد در کتاب، آن را هم به «سیاست‌نامه‌ای» برای دیکتاتورها و هم به «راهنمایی» برای مبارزان علیه آنها تبدیل کرده است.

 ایران جامعه‌ای دوقطبی

عباس عبدی، روزنامه‌نگار و فعال سیاسی، نیز از دیکتاتوری نه به‌عنوان پدیده‌ای دوردست که فقط در رأس قدرت سیاسی جریان دارد، بلکه به‌مثابه حضوری یاد می‌کند که می‌توان رد آن را در روابط خانوادگی، در سازوکار ادارات و حتی در برخوردهای کوچک روزمره دید. عبدی در این رویداد فرهنگی گفت: زبان و ادبیات دیکتاتورانه برخلاف تصور ما، از زندگی ‌ما فاصله‌ای ندارد و گاه در گفتار و رفتارهای معمولی بازتولید می‌شود. عبدی یکی از ارکان اصلی دیکتاتوری را «شکاف میان قدرت و مسئولیت» معرفی کرد. عبدی با اشاره به کتاب «بازی اولتیماتوم، ایران جامعه‌ای دوقطبی» که در دست انتشار است، گفت هدف از نوشتن این کتاب نشان‌دادن این موضوع است که وقتی جامعه‌ای دچار دوقطبی می‌شود، بنیانی برای دیکتاتوری در خود می‌پروراند.