بحران و هویت تاریخی

به گزارش گروه رسانه‌ای شرق،

شرق: اگرچه غاده السمان در ایران عمدتا به‌عنوان شاعر شناخته می‌شود، اما او نویسنده داستان‌ها و رمان‌هایی است که از قضا این آثار او در ادبیات جهان عرب شهرت بیشتری دارند. «بیروت 75» اولین رمان این نویسنده است و او با همین کتاب نشان داده که داستان‌نویسی صاحب‌سبک و چیره‌دست است. غاده السمان در این اثر تصویری از بیروت در آستانه جنگ داخلی به دست داده و انتشار آن چند سال پیش از شروع جنگ داخلی سبب شد که بعضی منتقدان آن را به‌نوعی پیشگویی این رویداد بدانند.

مهاجرت، فقر و محرومیت و فساد نهفته در بیروت و نیز ساختار نابرابر و مناسبات طبقاتی این شهر ازجمله مضامینی است که در «بیروت 75» مورد توجه نویسنده بوده‌اند. غاده السمان همچنین به مسئله زنان در جهان عرب و به‌طور کلی سرکوب و استثمار مضاعف زنان هم توجه کرده و این هم یکی دیگر از دلایل اهمیت این رمان است.

سال 75، سال شروع جنگ داخلی لبنان است که پانزده سال این کشور را به بحرانی عمیق دچار کرد.‌ سمیه آقاجانی، مترجم این اثر، در بخشی از مقدمه‌اش درباره این رمان نوشته: «غاده السمان بیروت بحران‌زده را در ماه‌های پیش از آغاز جنگ به تصویر می‌کشد، بیروتی که شکاف طبقاتی، تنگدستی و تعصبات قبیله‌ای بشکه باروتی از آن ساخته که هر دم بیم ترکیدنش می‌رود. از این‌رو، بسیاری از سخن‌سنجان عرب، رمان بیروت 75 را پیشگویی جنگ داخلی لبنان دانسته‌اند.

غاده السمان خود در چندین جای رمان از به‌ خون کشیده‌شدن بیروت در آینده‌ای نزدیک خبر می‌دهد». «بیروت 75» پنج شخصیت محوری دارد که هریک در بیروت به بحرانی دچار شده‌اند. غاده السمان در روایتش تصویری از بحران‌های انسان معاصر عرب در جوامع سنتی و به‌ظاهر مدرن عربی ارائه داده است: «از نگاه غاده السمان، بیروت همچون همه شهرهای بزرگ دنیا بهشت فرادستان است و دوزخ فرودستان. سرنوشت جوانانی چون یاسمینه و فرح شوم است، چراکه با دست خالی می‌خواهند در این شهر به شهرت و پول برسند. یاسمینه که از دمشق به بیروت می‌آید، این شهر را مهد آزادی می‌بیند.

این نماد زن عرب خواهان تغییر زندگی‌اش در جامعه عربی است، اما هم هویت اجتماعی خود را به فراموشی می‌سپارد و هم هویت تاریخی‌اش را. او پایگاه طبقاتی و جنسیتش را در جامعه مردسالار عربی -‌جامعه‌‌ای که زن را اثیری یا لکاته می‌بیند- نادیده می‌گیرد و با جوان لبنانی ثروتمندی به بزم اکتشاف می‌نشیند و به کام سرنوشتی شوم می‌افتد. پرسش نویسنده این است: سرنوشت یاسمینه میوه تلخ دوزخ دمشق است یا بهشت بیروت؟». در بخشی از رمان «بیروت 75» می‌خوانیم: «او پیش راننده نشسته بود و دختر بغل‌دستش روی صندلی کنار پنجره. مادر دختر، گریان و بی‌تاب، با او خداحافظی کرد. دختر، که انگار از دست مادر به تنگ آمده بود، نگاهی به راننده انداخت بلکه زودتر حرکت کند. فرح یاد مادرش افتاد. آه که چقدر از لحظه‌ خداحافظی بدش می‌آمد، آن دم که واژه‌های سنگین و چسبناک همچون کندر تف‌شده بر زبان می‌آیند. مادرش هیچ‌گاه نمی‌گریست؛ با دست‌های زبرش، که همیشه آغشته به خاک کشتزار بود، چهره‌اش را می‌پوشاند. دلش که پر می‌شد هم همین کار را می‌کرد. بعد آرام می‌نالید، بی‌آنکه اشکی بریزد. فرح ناله‌ مادر را بدشگون می‌دانست. شاید برای همین بی‌خداحافظی گریخته بود!

نامه‌ سفارش پدر به نیشان، آشنای پولدارشان در بیروت، پشت و پناهش خواهد شد. نکند نامه را گم کرده باشد؟ برای صدمین بار، دستش را به جیب برد و روی آن کشید. ناگهان یادش آمد فراموش کرده ساعت زنگ‌دارش را بیاورد و درِ گنجه را قفل کند. فراموش کرده بود یا نه؟ نمی‌داند. خیالش آسوده نیست. همیشه همین‌طور است. گاهی دیر سر کار می‌رسد، چون وسط راه یادش می‌افتد که فراموش کرده درِ گنجه‌اش را قفل کند. تمام راه دمشق تا دوما را برمی‌گردد که در را قفل کند، ولی می‌بیند آن را قفل کرده است! همیشه گمان می‌کند درِ گنجه‌اش را نبسته. وقتی برمی‌گردد، می‌بیند آن را دوقفله کرده است. آخر چرا برای قفل‌کردن آن گنجه این‌همه جوش می‌زند، با اینکه خوب می‌داند چیزی در آن نیست که کسی را به سوی خود بکشد؟».

از غاده السمان آثار دیگری هم به فارسی ترجمه شده که «دانوب خاکستری» با ترجمه نرگس قندیل‌زاده یکی از آنها‌ست. «دانوب خاکستری»، ‌مجموعه‌داستانی است که از شش قصه تشکیل شده که با انتخاب مترجم در این کتاب گردهم آمده‌اند. سه داستان «دانوب خاکستری»، «حریق آن تابستان» و «ساعت دوزمانه و کلاغ» از مجموعه‌‌داستانی با نام «کوچ لنگرگاه‌های قدیمی» که در سال 1973 منتشر شد، انتخاب شده‌اند. سه داستان دیگر کتاب با نام‌های «لکه‌ای نور بر صحنه»، «لیلا و گرگ» و «ای دمشق» هم از کتاب «شام غریبان» انتخاب شده‌اند که در سال 1966 منتشر شده است. در داستان‌های «دانوب خاکستری» نیز جهان شاعرانه داستان‌های غاده السمان دیده می‌شود. مترجم کتاب در بخشی از مقدمه‌اش درباره داستان‌های این مجموعه نوشته: «پنج زن و یک مرد راویانی‌اند که گاه از یک کشور عربی مشخص و گاهی فقط از کشوری عربی آمده‌اند تا از دل‌مشغولی‌های‌شان بگویند: هویت، تعلق، وطن، شکست 1967، زنانگی پرانرژی و سرکوب‌شده، مرز واهی واقعیت و خیال، تفاوت دنیاها و... اما نویسنده‌ای که دانش‌آموخته ادبیات انگلیسی است، از کودکی زبان فرانسه را از پدر فرهیخته‌اش آموخته و درباره تئاتر پوچی رساله نوشته است، دغدغه مهم دیگری هم دارد و آن همگامی با قافله فکر و فرهنگ جهان است.