آزمون امتحان نهایی فرصت سنجش اعتماد اجتماعی

به گزارش گروه رسانه‌ای شرق،

حجت‌اله طالبیان‌بروجنی: امتحان نهایی، نقطه‌ای حیاتی در نظام آموزشی هر کشور است؛ آزمونی که نه‌تنها میزان یادگیری و تسلط دانش‌آموزان بر محتوای درسی را می‌سنجد، بلکه نقش اساسی در تضمین عدالت آموزشی و ایجاد فرصت‌های برابر برای همه اقشار جامعه دارد. در ایران، برگزاری امتحانات نهایی به‌صورت کشوری و هماهنگ، به‌عنوان یکی از ابزارهای تحقق عدالت آموزشی تعریف شده است؛

اما وقتی خبر لو رفتن سؤال‌های امتحانی بارها منتشر شده، این عدالت خدشه‌دار می‌شود و اعتماد اجتماعی نسبت به نظام آموزشی و در ادامه به ساختارهای کلان‌تر جامعه آسیب می‌بیند. از منظر تعلیم و تربیت، فلسفه برگزاری آزمون‌های نهایی، ایجاد «محیط یادگیری عادلانه» و ارتقای انگیزه‌های درونی دانش‌آموزان است. جان دیویی، نظریه‌پرداز برجسته تعلیم و تربیت، معتقد بود آموزش باید فرصتی برابر برای رشد همه کودکان باشد و عدالت آموزشی پایه‌ای‌ترین پیش‌شرط این امر است. در شرایطی که سؤال‌های امتحانی به صورت ناعادلانه به دست برخی می‌رسد، ارزش‌های بنیادی تعلیم و تربیت مانند «برابری فرصت‌ها» و «شایسته‌سالاری» زیر سؤال می‌روند.

از سوی دیگر، نظریه‌های روان‌شناسی اجتماعی و شناختی، اهمیت تجربه‌های اولیه نوجوانان را در شکل‌گیری هویت و اعتماد به نهادها نشان می‌دهد. اریک اریکسون، روان‌شناس مشهور توسعه روانی-اجتماعی، مرحله نوجوانی و جوانی را «بحران هویت» می‌داند که در آن اعتماد به محیط و نهادهای اجتماعی نقش تعیین‌کننده دارد. زمانی که دانش‌آموزان با فساد و بی‌عدالتی سیستم آموزشی مواجه می‌شوند، احساس بی‌اعتمادی ریشه‌دار می‌شود و این حس می‌تواند تا بزرگسالی و فراتر از آن ادامه یابد. طبق نظریه «سرمایه اجتماعی» پاتنام، اعتماد متقابل میان اعضای جامعه پایه‌ای‌ترین مؤلفه توسعه پایدار اجتماعی است. وقتی اعتماد به ساختارهای آموزشی به عنوان بخش مهمی از سرمایه اجتماعی آسیب می‌بیند، این کاهش اعتماد به نهادهای دیگر نیز سرایت کرده و مشارکت اجتماعی، فعالیت‌های جمعی و حتی تعهد به وطن را تحت تأثیر قرار می‌دهد. این تجربه روانی و اجتماعی، در بسیاری از جوانان کشور به شکل «سرخوردگی، بی‌هویتی و پوچی» بروز می‌کند.

فردی که به واسطه احساس نابرابری و تبعیض تحصیلی، اعتمادش را به جامعه از دست می‌دهد، نه‌تنها در مسیر رشد فردی متوقف می‌شود، بلکه تمایل به کناره‌گیری اجتماعی و حتی مهاجرت پیدا می‌کند؛ به این امید که در محیطی عادلانه‌تر فرصت‌های بهتری برای تحقق خود داشته باشد. ریاست محترم جمهوری، جناب آقای دکتر مسعود پزشکیان، در جلسات متعدد دغدغه خود را با این جمله بیان کرده‌اند: «باید نسلی پرورش دهیم که نگاهشان به خارج نباشد و ظرفیت خود را برای آبادانی کشور به‌ کار بگیرند».

تحقق این آرزو مستلزم بازسازی اعتماد اجتماعی در ریشه‌های نظام آموزشی است. تنها با شفاف‌سازی، مقابله قاطع با تخلفات و تضمین عدالت در برگزاری آزمون‌ها می‌توان زمینه‌ساز ایجاد «سرمایه اجتماعی» و تقویت «هویت ملی» در نسل جوان شد. امتحان نهایی، بیش از یک آزمون علمی، یک آزمون اجتماعی است و نمایشی از سلامت نظام آموزشی و شاخصی برای سنجش اعتماد اجتماعی. تا زمانی که این آزمون به طور عادلانه برگزار نشود، جامعه ایران در بحران سرمایه اجتماعی و تهدید مهاجرت جوانان باقی خواهد ماند.