آشیانه‌هایی که با تلنگری می‌ریزند

علی بیت اللهی، رئیس بخش زلزله‌شناسی، مهندسی و خطرپذیری مرکز تحقیقات راه و شهرسازی: استان سیستان‌وبلوچستان از نظر فقر مسکن رتبه اول کشور را دارد و البته باید تأکید کرد که در این شاخص فاصله سیستان‌وبلوچستان با سایر استان‌ها بسیار زیاد است. به‌جز این، باید اشاره کرد که سیستان‌وبلوچستان از نظر کیفیت استحکام ساختمان‌های مسکونی نسبت به سایر استان‌های ایران در نازل‌ترین وضعیت است و این مسئله درباره مسکن روستایی این منطقه شدیدتر است؛ آن‌هم در شرایطی که سیستان‌وبلوچستان از نظر شمار خانوار روستایی پنجمین استان کشور است. کیفیت نازل خانه‌های مسکونی در سیستان‌وبلوچستان و شمار بالای خانه‌های بدون اسکلت در حالی است که این استان به‌صورت مداوم در معرض سیل‌های ویرانگر است و همین مسئله فقر مسکن در این منطقه را تشدید کرده و اهالی سیستان‌وبلوچستان را گرفتار چرخه بسته فقر مسکن و بلایای طبیعی کرده است.

خانه‌های سست‌بنیاد سیستان‌وبلوچستان

بارندگی‌های شدید و سیلاب نیمه اول اسفندماه 1402، پهنه گسترده‌ای از استان سیستان‌وبلوچستان و به‌ویژه بخش‌های جنوبی آن را تحت تأثیر قرار داد. علاوه بر آن شهرستان‌های واقع در نوار میانی و حتی شمالی استان هم به‌صورت موضعی تحت تأثیر رواناب‌ها، مانداب‌ها و سیلاب قرار گرفتند. با توجه به شیب کلی محدوده، مسلما محدوده جنوبی و به‌ویژه منطقه دشتیاری و سکونت‌گاه‌های روستایی این محدوده و نیز شهرستان‌های جنوبی استان مانند چابهار، کنارک و قصرقند بیشتر از سایر نواحی تحت تأثیر قرار گرفتند.

بر اساس تصویر ماهواره‌ای سنتینل-2 (شکل 1)، وسعت اثر بارندگی و سیلاب و رواناب‌ها در طول نوار ساحلی جنوبی استان سیستان‌وبلوچستان به بیش از 180 کیلومتر از شرق به غرب می‌رسد.

گستره محدوده اثر بارندگی‌های شدید در راستای جنوب به شمال تا شهرهایی مانند زاهدان و سرباز و خاش و شهرستان نیمروز (شمالی‌ترین محدوده اثر در فاصله 670‌کیلومتری از خط ساحلی جنوب) نیز رسید که به‌طور کلی گستره‌ای وسیعی را در کل استان شامل می‌شود.

اثر مشهود سیلاب در بخش جنوبی استان در محدوده شهرستان‌های چابهار، کنارک و قصر‌قند و بخش‌های مرکزی، دشتیاری، پلان، زرآباد و تلنگ این شهرستان‌ها و به‌طور مشخص‌تر در گستره دهستان‌های پلان، باهوکلات، نگور، پیرسهراب، کمبل سلیمان، سند میرثوبان، کهیر، زرآبادشرقی، جهلیان و تلنگ قابل مشاهده است.

در پهنه سیلابی نشان داده‌شده در شکل 2، بر اساس آمار 1395 مرکز آمار ایران، تعداد 510 روستا مستقر شده‌اند که با درجات متفاوتی در معرض بارندگی شدید و سیلاب قرار گرفتند.

سیل‌های ویرانگر در سیستان‌وبلوچستان در شرایطی است که بر اساس آمارهای موجود (آمار مرکز آمار، سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی استان‌ها) اگر شاخص کیفیت استحکام ساختمانی را بر اساس نسبت واحدهای مسکونی اسکلت‌دار به فاقد اسکلت تعریف کنیم، باید تأکید شود که کیفیت ساختمان‌ها در استان سیستان‌وبلوچستان نسبت به سایر استان‌ها نازل‌ترین است. این شاخص در سکونتگاه‌های روستایی به‌مراتب پایین‌تر است. بر اساس آمار سال 1395 در 510 آبادی واقع در محدوده سیلابی، حدود 200 هزار نفر در واحدهایی زندگی می‌کنند که 24 هزار واحد آن، فاقد اسکلت هستند و تنها چهار‌هزار‌و 380 واحد اسکلت دارند.

گرفتاران چرخه بسته فقر مسکن

درحالی‌که استان سیستان‌وبلوچستان در میان استان‌های کشور از نظر تعداد خانوارهای روستایی پنجمین استان است، در همان حال از نظر تراکم خانوارهای ساکن در واحد مسکونی روستایی با اختلاف معنی‌داری نسبت به سایر استان‌ها، در رتبه اول کشور قرار می‌گیرد.

این نکته منجر به این شده است که خانوارها به فضای مسکونی کافی دسترسی نداشته باشند که از این نظر بیش از 38 درصد از خانوارهای استان سیستان‌وبلوچستان به‌عنوان خانوار کم‌برخوردار از فضای مسکونی تلقی می‌شوند. این عدد نسبت به سایر استان‌های کشور تفاوت فاحشی دارد.

درصد محرومیت در استان سیستان‌وبلوچستان از یک طرف و فقر شدید مسکن از سوی دیگر، شرایط مسکونی مردم این استان و به‌ویژه مناطق روستایی را در حالت نامساعد و در معرض خطر جدی قرار داده است که رخداد مخاطرات طبیعی مانند بارندگی‌های شدید، سیل و زلزله می‌تواند آسیب‌های اقتصادی و اجتماعی عدیده‌ای را بر منطقه تحمیل کند.

از آنجا که ساختمان فاقد اسکلت به‌طور عمده در مناطق روستایی استان سیستان‌وبلوچستان از نوع خشت و گل یا سنگ و گل هستند، مقاومت ناچیزی را در مقابل زلزله دارند. به همین دلیل اثر بارندگی‌های سیلابی بر این نوع ساختمان‌ها به‌طور واضح بیشتر بوده و احتمال کاهش شدید مقاومت آنها را  افزون‌تر می‌کند.

فروریزش ساختمان‌های گلی‌، سنگی و خشتی گلی در اثر جذب آب و خیس‌شدگی و اشباع‌شدن ساختگاه ساختمان‌ها در مواقع بارندگی‌های شدید قابل انتظار است و در چنین شرایطی اگر زلزله‌های حتی متوسط در منطقه رخ دهد، احتمال آسیب‌دیدگی چنین ساختمان‌های ضعیف‌شده‌ای در اثر بارندگی، بیشتر می‌شود؛ ضمن آنکه خطر فروریزش‌های آنها بر اثر خیس‌شدگی و افزایش وزن و کاهش مقاومت هم به‌طور بالقوه وجود دارد.

بر اساس آمار سال 1395 مرکز آمار ایران، در‌حالی‌که نسبت متوسط تعداد واحدهای مسکونی اسکلت‌دار به فاقد اسکلت در کشور عدد 1.34 است (13 میلیون واحد مسکونی اسکلت‌دار به 9‌میلیون‌و 700 هزار واحد مسکونی فاقد اسکلت بر اساس آمار 1395) این نسبت در استان سیستان‌وبلوچستان به کمترین عدد در کل استان‌های کشور یعنی 0.26 می‌رسد که این شاخص در سکونتگاه‌های روستایی به‌مراتب کمتر است. تعداد کل واحدهای مسکونی استان سیستان‌وبلوچستان بر اساس آمار مرکز آمار ایران، 521 هزار واحد است.

در ‌مجموع باید گفت که اثر بارندگی‌های شدید و سیلاب بر واحدهای مسکونی یک‌طبقه و هم‌سطح زمین و کاهش استحکام آنها واضح است. ماندابی، آب‌گرفتگی، خیس‌شدگی بام و دیوارها و سنگینی آنها و اشباع‌شدگی خاک پی دست به دست هم داده و موجب افزایش آسیب‌پذیری بیشتر ساختمان‌های مسکونی و به‌ویژه در محدوده‌های روستایی می‌شود که درصد عمده‌ای از آنها از نوع گلی و خشتی  و سنگی است.

همان‌طور که اشاره شد، در 510 آبادی واقع در پهنه‌های سیلابی محدوده جنوب و جنوب شرقی استان، تنها 18 درصد واحدهای مسکونی بر اساس آمار سال 1395 مرکز آمار ایران از نوع اسکلت‌دار هستند. ضرورت بسیاری وجود دارد که در امر نوسازی واحدهای مسکونی آسیب‌دیده از سیلاب اسفند‌ماه 1402 استان، به نوسازی ساختمان‌های پابرجایی که تحت تأثیر باران و سیل به‌طور جدی آسیب‌پذیر شده‌اند  نیز توجه شود.