سوانح طبیعی در زمان تحولات سیاسی

وقتی در روز جمعه 11/12/1402 در ایران انتخابات مجلس شورای اسلامی و مجلس خبرگان در جریان بود، در دشتیاری سیستان و بلوچستان سیل جاری شده بود و هم‌زمان با سیلاب، رخداد سیاسی مهمی در کشور برگزار می‌شد. در تاریخ 120ساله اخیر ایران موارد متعددی از سوانح هم‌زمان با تحولات سیاسی مشاهده شده است.

در سوم بهمن 1287 شمسی -23 ژانویه 1909- در دشت سیلاخور بین دورود و بروجرد لرستان زلزله‌ای به بزرگای 7.4 رخ داد. بیش از هشت هزار نفر جان باختند، بیش از 65 روستا ویران شد و شهر بحرین (دورود امروزی) و شهر بروجرد تقریبا کاملا ویران شد. در آن زمان ایران در دوران پس از انقلاب مشروطه متحمل پیامدهای کنوانسیون 1907 انگلیس و روسیه بود. این زلزله با وقوع پیامدهای انقلاب مشروطه هم‌زمان شد که ناآرامی در کشور ایجاد کرده بود. در گزارش‌های موجود مشخص است که حکومت در تهران تا یک هفته پس از رخداد زلزله از وقوع آن خبر نداشت. پس از کودتای محمدعلی‌شاهی در تابستان 1908 مطبوعات در فواصل ماهانه یا فصلی نامنظم منتشر می‌شدند. از این‌رو، مطبوعات ایران تنها در اواخر فروردین 1288 بود که اندازه‌های واقعی ویرانی را گزارش کردند. در زمان فاجعه زلزله نه کمک‌های امدادی به مناطق آسیب‌دیده ارسال شد و نه تلاش‌های بازسازی توسط مقامات یا قدرت‌های رقیب در ایران، روسیه و انگلیس حمایت شد. در زلزله مهم سلماس با بزرگای 7.1 در 16 اردیبهشت 1309 در نواحی دشت و کوهستانی سلماس، شهرستان دیلمقان و کهنه‌شهر به همراه 60 روستای دیگر ویران شد و دوهزارو 514 نفر جان باختند. پیش‌لرزه هشداردهنده‌ای که در صبح قبل از زلزله رخ داد، به‌طور قابل توجهی به کاهش تعداد مرگ‌ومیر کمک کرد. پیش‌لرزه به هشت روستا و همچنین دیلمقان آسیب رساند و ۲۵ نفر را کشت. اکثر جمعیت منطقه شب زلزله را در فضای باز گذراندند و تلفات فقط در بین جمعیتی رخ داد که پیش‌لرزه را احساس نکردند یا آن را فقط به عنوان یک لرزش کوچک درک کردند. اسماعیل آقا سمیتقو، یاغی طایفه شکاک در سال ۱۳۰۱ در منطقه غربی دریاچه ارومیه شامل شهرهای سلماس، ارومیه، مهاباد و سلدوز شورش کرد و دولت قوام‌السلطنه تصمیم گرفت به شرارت‌های اسماعیل آقا خاتمه دهد و در نتیجه، جنگی بین قشون متحدالشکل و یاغیان در مرداد‌ماه ۱۳۰۱ در‌گرفت که منجر به فرار سمیتقو به خاک ترکیه و فتح قلعه چهریق، مقر اشرار شد. در جنگ‌های ۱۳۰۹ که بین نیروهای سمیتقو و نیروهای رضاشاهی اتفاق افتاده بود، سرانجام سمیتقو با توطئه قبلی سران و سپاه رضاشاه پهلوی، در شهر اشنویه در 9 مرداد 1309 به قتل رسید. بنابراین زمین‌لرزه سلماس در اردیبهشت 1309 زمانی رخ داد که شورشیان سمیتقو همچنان مشغول آتش‌افروزی در منطقه بودند. زمین‌لرزه‌ای با بزرگای 7.4 در 

25 شهریور 1357 شهر طبس را ویران کرد و 85 درصد از ساکنان آن کشته شدند. 11 هزار نفر از 13 هزار نفر جمعیت آن جان باختند. 90 روستای دیگر در اطراف طبس دچار تخریب یا خسارت شدید شدند. زمین‌لرزه در زمان شروع انقلاب اسلامی رخ داد و انقلاب اسلامی حدود پنج ماه بعد در 

22 بهمن سال 1357 به ثمر رسید. بین شهریور 1359 تا مرداد 1367، جنگ هشت‌ساله ایران و عراق رخ داد. شهر طبس البته تا 1362 –‌پنج سال پس از زلزله – تقریبا بازسازی شد. عبرت‌گرفتن از سوانح بزرگ زلزله و فرهنگ‌سازی زلزله در ایران به دلیل انقلاب و جنگ بین 1357 تا 1367 به مدت حدود 10 سال دچار وقفه یا کندی شد. در زمان دفاع مقدس، در 21 خرداد 1360 زلزله گلباف با بزرگای 6.6 گلباف واقع در استان کرمان و در غرب کویر لوت در جنوب شرقی ایران را ویران کرد و هزار‌و 400 نفر کشته شدند. در ششم مرداد 1360، 47 روز بعد از زلزله گلباف منطقه دوباره به‌شدت با زلزله سیرچ با بزرگای 7.0 به لرزه درآمد و سیرچ و 25 روستا به‌طور کامل ویران شدند و بین 800 تا هزارو 300 نفر جان باختند. پس از این زلزله‌ها تدوین آیین‌نامه زلزله ایران با نام آیین‌نامه استاندارد 2800 در بهمن 1367 بود که در هیئت وزیران تصویب شد. در 16 آذر 1368 نیز درست چند ماه قبل از فاجعه زلزله 31 خرداد 1369 منجیل با بزرگای 7.3، بر اساس قطع‌نامه DR/250 بیست‌وچهارمین کنفرانس عمومی یونسکو و تصویب دولت ایران، مؤسسه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله (IIEES) تأسیس شد. 

10 سال بعد از مؤسسه به پژوهشگاه تبدیل شد و به‌عنوان نهادی مستقل و زیر نظر وزارت علوم، تحقیقات و فناوری ایران گسترش یافت. پس از زمین‌لرزه 31 خرداد 1369 منجیل بود که ستاد حوادث غیرمترقبه –‌و در نهایت بعد از زلزله پنجم دی‌ماه 1382 بم «سازمان مدیریت بحران کشور»‌– تشکیل شد. الزامی‌شدن اجرای آیین‌نامه 2800 و جدی‌شدن نظارت ساختمان ‌پس از تشکیل سازمان نظام مهندسی ‌–‌بر پایه آیین‌نامه 2800‌– نیز همگی پس از زلزله 1369 منجیل بود. زلزله 31/3/1369 منجیل بیشترین آسیب را به شهرستان‌های منجیل رودبار و لوشان وارد کرد. 15هزارو 800 نفر کشته و حدود 30 هزار نفر مجروح و 700 روستا ویران شدند. در سال 1370 کمیته ملی کاهش سوانح طبیعی به‌عنوان نهاد سیاست‌گذار برای کاهش ریسک سوانح در ایران تأسیس شد. همچنین پژوهشکده سوانح طبیعی نیز پس از زمین‌لرزه 31 خرداد و زیر نظر بنیاد مسکن تشکیل شد.