پیکار بر سر رهایی

شرق: «نظریه رهایی» اثر کریستوف مِنکِه، مفهوم دیگری از «رهایی» را طرح می‌کند که به‌ تعبیر خودش «از آلوده‌شدن به هر سلطه‌ای عبور می‌کند». درواقع این کتاب چنان‌که منکه در مقدمه‌ای بر ترجمه فارسی آن می‌نویسد، تلاشی است برای به اندیشه درآوردن رهایی در ورای تقابل‌های میان یونانیان و بربرها، میان فرهیختگان و اصطلاحا بدوی‌ها، میان اروپا و دیگری‌اش، میان مغرب‌زمین و سایر نقاط جهان. «این کتاب در پی آن است که رهایی را حقیقتا جهان‌شمول سازد: در پی آن است که آزادی را به نحوی به اندیشه درآورد که آزادی نه دستاورد و امتیاز برخی مناطق و فرهنگ‌ها، بلکه تجربه و پراکسیس همگان باشد؛ بنابراین، کتاب پیش‌رو در پی مفهومی حقیقتا انسانی از آزادی است: آزادی به‌مثابه تجربه‌ای که برای هر انسانی در هر زمانی امکان‌پذیر است؛ بلکه حتی به‌مثابه تجربه‌ای که در زندگی هر انسانی، حتی محدود و سرکوب‌شده، همواره پیشاپیش بالفعل است». این همان بنیادی است که به اعتقاد منکه می‌توان بر پایه آن در هر زمانی نبرد بر سر رهایی را آغاز کرد». در بخشی از کتاب آمده است: «ما در زمانه رهایی‌های شکست‌خورده به سر می‌بریم. همه رهایی‌هایی که عصر مدرن از همان آغازش رقم زده است -دیر یا زود- به ضدِ آنها تبدیل‌ شده‌اند. این رهایی‌ها قیدوبندهای تازه‌ای، نظم‌های تازه‌ای از وابستگی و بندگی پدید آورده‌اند. همه تلاش‌های معطوف به رهایی، خواه سیاسی، اقتصادی، حقوقی، اخلاقی، فرهنگی و خواه هنری، به پارادوکس‌ها و تناقض‌هایی گرفتار شده‌اند؛ این تلاش‌ها اَشکال تازه‌ای از سلطه و راهبردهای تازه‌ای برای سلطه پدید آورده‌اند. وانگهی، آشکار شده است که رهایی در حقیقت همواره پیشاپیش در خدمت توجیهِ سلطه بوده است». درواقع یادآوری این دیالکتیک آزادی بنیادین است که به نظر منکه، متفکران بسیاری را به دست‌شستن از ایده آزادی و ایده رهایی سوق داده است. و از همین‌ رو است که او در کتاب «نظریه رهایی» می‌خواهد مفهوم تازه‌ای از رهایی را شرح و بسط دهد که از هرگونه سلطه به دور باشد.

نظریه رهایی، کریستوف مِنکِه، ترجمه سیدمسعود حسینی، نشر نی

 مصائب حقیقت

«قرائن مسیحیت» مجموعه‌ای از نوشته‌های سیمون وی در باب اندیشه یونانی است که از دو کتاب «سرچشمه یونانی» و «شهودات پیشامسیحی» برگرفته شده؛ دو کتابی که پس از مرگ وی منتشر شده‌اند. سیمون وی در این کتاب این مسئله را مطرح می‌کند که چطور می‌توان قرائن پدیده‌ای را در عصری مقدم بر آن پدیده پیدا کرد. از دید وی، «مسیح حقیقتی تا ابد جاری است نه پدیده‌ای تاریخی»، «حقیقتی که محکم‌تر از قوانین ریاضی است». چنان‌که مترجم کتاب می‌نویسد «اهل فلسفه می‌کوشند همه حقایق عالم و از همه مهم‌تر غایت همه حقایق را به دام گزاره‌های فلسفی بیندازند و آن را به سرنوشت دیگر عقاید فلسفی دچار کنند. اما اگر، به فرض محال، حقیقت به لباس دلخواه اهل فلسفه نیز درآید نتیجه، به احتمال فراوان یکسان نخواهد بود؛ زیرا اگر ایمان به تعبیر سیمون وی، نوعی میل و توجه در جهت صواب باشد هیچ گزاره فلسفی نخواهد توانست دلی را که این میل و توجه در آن مرده است، زنده کند. بلکه اصولا تا میل راهبر نباشد استدلال به جانبی متوجه نمی‌شود». درواقع از دید سیمون وی، کسی که از طریق جست‌وجوی عقلیِ صرف در پی یافتن حقیقت باشد و بر این کار اصرار ورزد پیشاپیش اعراض از هدایت را برگزیده است. در بخشی از کتاب «قرائن مسیحیت» می‌خوانیم: «ما کشتی‌شکستگانی هستیم چسبیده به تخته‌پاره‌های پراکنده بر روی دریا که با انفعال تمام و با هر حرکت امواج بالا و پایین می‌رویم. خداوند برای نجات هریک از ما ریسمانی از آسمان فرومی‌فرستد. آن‌ که به این ریسمان چنگ می‌زند و به‌ رغم درد و ترس رهایش نمی‌کند به قدر دیگران اسیر نوسان امواج است اما برای او این نوسانات با تکان‌های ریسمان ترکیب می‌شود و کلیتی متفاوت می‌سازد».

قرائن مسیحیت، در میان یونانیان باستان، سیمون وی، ترجمه بهزاد حسین‌زاده، نشر نی

 اپرای زندان

«نامه‌های زندان» بخشی از انبوه مکتوباتِ گرامشی در زندان است که چهارصد رساله و یادداشت‌های زندان از آن جمله‌اند. جلد دوم نامه‌های زندان او (از ۱۹۲۸ تا ۱۹۳۱) به‌تازگی منتشر شده است. در میان انبوه نوشته‌های آنتونیو گرامشی، «نامه‌های زندان» را از برجسته‌ترین نوشته‌های او در عالم اندیشه‌ سیاسی می‌دانند که منبعی مهم و پرارزش برای درک شخصیت گرامشی، خصوصیات فکری و اخلاقی او، عمق مطالعاتش و نیز فهم آرای او در عرصه‌ جامعه‌شناسی سیاسی و مطالعات فرهنگی است. اهمیت این اثر در آن است که بخش مهمی از کوشش گرامشی را در تدوین پروژه‌ فکری‌اش به ما ارائه می‌دهد که علاوه بر سیاست، تاریخ و فلسفه‌ مطالعات فرهنگی را نیز در بر می‌گیرد. «در جای‌جای نامه‌ها تلاش برای بررسی همه‌جانبه‌ مسئله‌ اصلی گرامشی، یعنی نحوه‌ سر‌برآوردن فاشیسم و ناکامی جنبش انقلابی، مشهود است و رد و نشانی از مفاهیمی کلیدی و مورد توجه او مانند هژمونی، روشنفکر ارگانیک، جامعه‌ سیاسی و جامعه‌ مدنی، تاریخی‌گری، مسائل فرهنگی و ادبی، و جریان‌های حاشیه‌ای ادبی را به‌وضوح می‌توان در خط فکری او و ابراز نظرش درباره مقولات گوناگون و حتی مسائل روزمره دید». با اینکه به قول مترجم، نوشته‌های گرامشی لابیرنت‌گون و قطعه‌وار و ناکامل و گاه نامفهوم‌اند، ایده‌های او در میان این انبوه نوشتار انگیزه‌بخش چندین نسل برای گفت‌وگو و تحلیل سیاسی و اجتماعی جامعه در زمان‌ها و مکان‌های مختلف بوده است. «نامه‌های زندان» یا به تعبیری «اپرای زندان» نیز امکانی برای اندیشیدن به مفاهیم بنیادی تفکر گرامشی ازجمله هژمونی و جامعه مدنی و مسئله زبان و فرهنگ را فراهم می‌آورد که بیانگر نبوغ و ذهنِ تحلیلگر و خلاق این متفکر مارکسیستِ انقلابی است. کتاب با نامه‌ای از گرامشی به تاریخ 10 جولای 1928 از کازِرتا آغاز می‌شود: «فردا صبح راه می‌افتیم. اما نمی‌دانم کی به توری می‌رسیم. اگر بتوانی از همین حالا چند کتاب برایم به آنجا بفرستی، لطف بزرگی در حقم می‌کنی. اگر وسایلم را از زندان تحویل گرفته‌ای، می‌توانی فورا کتاب‌ها و مجله‌هایی را که در چمدان و ساک سفر گذاشته‌ام برایم بفرستی. اول از همه کتاب‌های دستورزبان را می‌خواهم. برای یادگیری آلمانی فقط آن دو کتاب کوچک، که برایم فرستادی، پیشم هستند: کتاب دستورزبان آلمانی را که در میلان داشتم گم کرده‌ام؛ اما بین کتاب‌هایی که در رم دارم دستورزبان آلمانیِ متد هشتم سوئر-فراری و فرهنگ لغت لانگنشایت را پیدا می‌کنی...».

نامه‌های زندان، (جلد دوم؛ از ۱۹۲۸ تا ۱۹۳۱)، آنتونیو گرامشی، به‌کوشش سرجو کاپریولیو، السا فوبینی، ترجمه اثمار موسوی‌نیا، نشر نی